| KONGRESI I MANASTIRIT NĖ DRITĖN E SFIDAVE TĖ GJUHĖS SHQIPE DHE TĖ KULTURĖS SHQIPTARE
Shqiptarėt s`i kanė pėrfunduar pėrpjekjet pėr tė ruajtur gjuhėn
Vendimi pėr miratimin e Alfabetit tė gjuhės shqipe nė Kongresin e Manastirit ishte njė vendim jo thjesht gjuhėsor e kulturor, por edhe kombėtar e politik: shqiptarėt pėr tė shkruar gjuhėn e tyre do tė pėrdorin njė alfabet tė pėrbashkėt. Si rrjedhim, vendimi pėr zgjedhjen e alfabetit pėr tė shkruar shqipen, para 100-vjetėve, ishte nė frymėn e evropianizimit tė shteteve tė Ballkanit, cili ėshtė mbizotėrues sot e gjithė ditėn.
Mr. Haxhi Shabani
Modeli i Kongresit tė Manastirit
Kongresi i Manastirit qė u mbajt nė vitin 1908, i quajtur ndryshe Kongresi i Alfabetit, meqė ai vendosi pėrdorimin e shkronjave nė gjuhėn shqipe, ėshtė pa dyshim njė nga ngjarjet kryesore tė shqipes sė shkruar dhe si e kėtillė i kalon kufijtė e fushės sė caktuar, duke u shndėrruar nė njė ngjarje kryesore pėr historinė, kulturėn dhe kombin shqiptar. Historia e A-B-C-sė shqipe si kulm kurorėzimin e saj: mbajtjen e Kongresit tė Manastirit, nė vitin 1908, nė tė cilin pėrfundimisht vendoset qė gjuha shqipe tė pėrdorė alfabetin i cili si bazė merr alfabetin e gjuhės latine, plus dyshkronjėshat karakteristike pėr gjuhėn shqipe. Vendimi pėr miratimin e Alfabetit tė gjuhės shqipe nė Kongresin e Manastirit ishte njė vendim jo thjesht gjuhėsor e kulturor, por edhe kombėtar e politik: shqiptarėt pėr tė shkruar gjuhėn e tyre do tė pėrdorin njė alfabet tė pėrbashkėt. Dhe ky alfabet kishte pėr bazė alfabetin e njė gjuhe tė Evropės Perėndimore, alfabet tė cilin e morėn pėr bazė edhe gjuhėt kryesore evropiane si: anglishtja, frėngjishtja, gjermanishtja, italishtja, spanjishtja etj. Si rrjedhim, vendimi pėr zgjedhjen e alfabetit pėr tė shkruar shqipen, para 100-vjetėve, ishte nė frymėn e evropianizimit tė shteteve tė Ballkanit, i cili ėshtė mbizotėrues sot e gjithė ditėn.
Dy ngjarjet e tjera po ashtu tė rėndėsishme pėr gjuhėn shqipe: Komisia Letrare e Shkodrės dhe Konsulta e Prishtinės do tė zhvillohen mbi bazėn e synimit tė rėndėsishėm qė shqiptarėt sė paku me shkrim tė pėrdorin njė gjuhė tė pėrbashkėt, pasi tashmė nė praktikė kishte funksionuar pėrdorimi i alfabetit tė pėrbashkėt.
Kongresi i Drejtshkrimit, mbajtur nė Tiranė nė vitin 1972, si qėllim pėrfundimtar kishte arritur tė prodhojė vendimin qė ishte synuar pėr shumė vjet, pėr pėrdorimin e njė gjuhe tė pėrbashkėt standarde, qė atėherė emėrtohej gjuhė letrare e pėrbashkėt shqipe. Por, gjuha standarde duke marrė pėr bazė kryedialektin e toskėrishtes, e jo siē thuhej pėr rreth 30 vjet se u ndėrtua si rezultat i bashkėrendimit tė toskėrishtes dhe gegėrishtes, hapi ēėshtjen e diskutimit tė kėtij varianti. Si probleme dolėn pėrhapja, gjegjėsisht shtrirja e standardit e deri te refuzimi i tij. Modeli i mirė i zbatuar nė Kongresin e Alfabetit, mė 1908 pėr mundėsinė e parashikimit tė mė shumė se tė njė varianti nė Kongresin e Drejtshkrimit mė 1972 nuk u pėrfill.
Problemet qė lindin pas Kongresit tė Drejtshkrimit duhen parė si rezultat i arbitraritetit tė pėrcaktimit tė bazės sė standardit qė kishte edhe motivin politik, pastaj faktin e mosrespektimit tė njė varianti tė kultivuar mirė, siē ishte gegėrishtja e deri te rrethanat e reja tė krijuara me themelimin e njė shteti tė ri shqiptar, nė vitin 2008, siē ėshtė Kosova. Pastaj duhet marrė nė konsiderim situatat gjuhėsore tė shqiptarėve nė Maqedoni, nė Malin e Zi, nė Luginėn e Preshevės dhe sė fundi gjendjet gjuhėsore tė shqiptarėve nė ngulimet e hershme dhe tė vonshme nė diasporė.
Standardi i nevojshėm, por...
Ēdo folės i ēfarėdo gjuhe, me njė kulturė mesatare, nuk mund tė mos pohojė se gjuha standarde ėshtė e nevojshme. Por, realisht, standardi i shqipes ėshtė pėrballur me njė problem jo tė vogėl, me pėrhapjen, mėsimin dhe (mos) zbatimin e tij. Dhe pas 36-vjetėve prej kur u mbajt Kongresi i Drejtshkrimit, vendimet pėr pėrdorimin e rregullave tė drejtshkrimit nuk i kanė rezistuar kohės. Pa dyshim, mund tė thuhet se standardin jo vetėm me gojė, por edhe me shkrim nuk e pėrdorin shumica e shqiptarėve, nė kohėn kur alfabeti i gjuhės shqipe, megjithėse ka mbushur 100-vjet nga pėrdorimi i tij, ka pėrmbushur funksionin e tij themeltar, pėrdoret nga tė gjithė shqiptarėt.
Realisht, pėr gjuhėn shqipe dhe kulturėn shqiptare janė krijuar rrethana tė reja nė shoqėrinė shqiptare dha jashtė saj. Shqiptarėt pėrveē se kanė dy shtete nė tė cilat janė shumicė absolute: Shqipėri e Kosovė, ata jetojnė edhe nė disa shtete tė tjera: Maqedoni, Malin e Zi e Serbinė, jetojnė nė Greqi e Itali (diaspora mė e re nga Shqipėria), numėr qė mund tė arrijė deri afėr milionit dhe nė vendet e tjera tė Evropės e Shteteve tė Bashkuara tė Amerikės.
Mund tė thuhet se nė Shqipėri e Kosovė e deri diku edhe nė Maqedoni ēėshtja e ruajtjes, kultivimit e zhvillimit tė gjuhės shqipe dhe kulturės shqiptare ėshtė i mundshėm dhe i kontrollueshėm. Nė vendet dhe shtetet e tjera ku flitet gjuha shqipe, ēėshtja ėshtė e hapur dhe shumė vėshtirė e kontrollueshme, vende-vende jashtė ēdo kontrollit tė planifikimit gjuhėsor.
Ky problem ka disa drejtime zhvillimesh.
Sė pari, gjuha standarde, mund tė thuhet se folėsit mė tė mirė i ka brenda shtetit tė Shqipėrisė, si rezultat ka pranim dhe zbatim mė tė madh tė tij.
Sė dyti, standardi tashmė i pėrhapur nė Kosovė ka rezistencė mospranimi. Gjuha standarde ka filluar tė mos pėrdoret edhe nė media tė folura dhe tė shkruara. Kurse letėrsia shqiptare edhe mė pėrpara, por nė 15-vjetėshin e fundit gjithnjė e mė shumė (nuk) e pėrdor standardin. Njėkohėsisht, duhet pohuar se ndarja e madhe midis shqiptarėve, pėr rreth 50-vjet nė pėrdorimin standard tė gjuhės ka krijuar elemente leksikore, togfjalėsha e deri te ndėrtimet mė tė ndėrlikuara sintaksore qė janė tė veēanta pėr shqipfolėsit nė Shqipėri, dhe pėr ata nė Kosovė. Nė anėn tjetėr, ruajtja e standardit si tė paprekshėm, pėrballė rritjes dhe zhvillimit tė nevojave njerėzore sidomos ka shtuar atė ndryshimin midis tij dhe variantit qė pėrdor shumica e shqiptarėve. Pastaj, nuk duhet lėnė pa pėrmendur edhe ndikimet e gjuhėve tė huaja. Deri kėtu lufta zhvillohet brenda gjuhės, kurse nė vendet e tjera jashtė dy shteteve shqiptare nė tė cilat vende flitet dhe ka shqiptarė, lufta ende vazhdon tė bėhet pėr gjuhėn dhe kulturėn shqiptare.
Lufta pėr gjuhėn
Sė treti, gjuha shqipe, qė flitet pėrreth dy shteteve shqiptare: nė Maqedoni, nė Malin e Zi, nė Serbi dhe gjerėsisht nė diasporėn e vjetėr dhe tė re shqiptare, ėshtė njė nga gjuhėt nė pėrdorim, krahas pėrdorimit tė njė gjuhe tjetėr. Pra folėsit e kėtillė janė dygjuhėsorė, pa pėrjashtuar dukurinė e pėrfundimit tė dygjuhėsisė nė njėgjuhėsi pėr kėta folės.
Pėr tė parė pėrmasėn dhe rėndėsinė e ēėshtjes sė pozitės sė gjuhės shqipe nė kėtė gjeografi tė shtrirė, duhet bėrė llogaritjen e shqiptarėve qė jetojnė nė tre shtetet e pėrmendur dhe nė diasporė. Derisa mos tė bėhet llogaria e saktė, nuk gabohet nėse thuhet se fjala ėshtė pėr miliona.
Pyetja ėshtė: ēfarė gjuhe (varianti) flasin shqipfolėsit e kėtillė tė cilėt shkollimin e mesėm dhe universitar e kanė kryer nė gjuhėn joamtare (nė Malin e Zi e Luginėn e Preshevės), apo tėrė shkollimin e kryejnė nė gjuhė tė huaj (shqiptarėt nė diasporė)?
Studimet nė kėtė fushė qė i pėrkasin asaj tė sociolinguistikės janė tė pjesshme. Por, fakti se shqiptarėt e pjesės urbane tė Ulqinit nė vitin 2006 pėrdorin 50 herė mė pak gjuhėn shqipe sesa nė vitin 1996, apo se mė shumė dėgjojnė muzikė tė kėngėtarėve nga hapėsira e ish-Jugosllavisė, tregon qartė se gjuha shqipe ėshtė e rrezikuar. Nė kėtė drejtim studimet edhe pėr hapėsirat e tjera shqiptare jashtė Shqipėrisė e Kosovės, e deri diku Maqedonisė, ka gjasa tė tregojnė se situata ėshtė edhe mė alarmante.
Prandaj nė 100-vjetorin e Alfabetit tė gjuhės shqipe, ėshtė me se e sigurt se shqiptarėt nuk i kanė pėrfunduar pėrpjekjet e tyre pėr tė ruajtur gjuhėn.
|
