Njė gjuhė e bukur dhe e fuqishme

Njė gjuhė e bukur dhe e fuqishme


“Gjuha shqipe ėshtė njė gjuhė me njė tip tė veēantė, afrimi qė ka me gjuhėn e sllavėve e tė grekėve ėshtė kaq i largėt, sa afrimi qė ka me gjuhėn e danezėve ose tė persianėve. Gjuha shqipe ėshtė, pra, i vetmi mjet pėr tė ndrituar dhe pėr tė pėrhapur pėrparimin moral, i cili mund tė zbatohet me dobi nė Shqipėri. Si tė gjitha gjuhėt e tjera, gjuha shqipe ka thithur njė numėr fjalėsh nga lėnda e huaj, por ka pasur njė zhvillim tė sajin dhe ėshtė tani njė gjuhė e bukur dhe e fuqishme, e cila mund tė jetė mburrje pėr folėsit e saj dhe njė mjet i shenjtė pėr zhvillimin mendor dhe arsimor tė kombit shqiptar”, kėshtu ėshtė shprehur shqipdashėsi i shquar, albanologu Holger Pedersen.

Ali DHRIMO

Sivjet u mbushėn 140 vjet nga lindja e indoeuropianistit dhe albanologut tė shquar danez, Holger Pedersen, i cili bėn pjesė nė plejadėn e ndritur Majer – Pedersen - Jokl. Ai ishte i biri i njė mėsuesi fshati, lindi nė Gelbale, afėr Lunderskovit, nė njė shtėpi tipike daneze tė mbuluar me kashtė. Si djalė i ri shkonte bashkė me fėmijėt e tjerė tė fshatit dhe kulloste dhentė. Kjo jetė e lirė pranė natyrės, si edhe natyra e hareshme e sė ėmės, kanė ndikuar nė karakterin e mėvonshėm tė Pedersenit.
Pasi mbaroi shkollėn fillore e tė mesme, i ati e dėrgoi mė 1885 nė Universitetin e Kopenhagės, tė cilin e mbaroi mė 1890 me pėrfundime tė shkėlqyera. Qė andej zbriti nė Gjermani dhe nė vende tė tjera tė Europės, shkoi edhe nė Rusi. Nė Gjermani ndoqi kurset e Brugmanit e tė Leskienit nė Laipcig dhe tė Cimerit nė Berlin. Me interesimin e drejtpėrdrejtė tė Karl Brugmanit ai niset mė 1893 nė Greqi, pėr tė mėsuar gjuhėn shqipe. Ai materializon kėshtu interesimin e vet jo vetėm pėr gjuhėt e mėdha, po pėr gjithēka qė lidhej me gjuhėt e gjuhėsinė, pra edhe pėr gjuhėt e vogla. Interesante nė kėtė mes ėshtė qė ai e fillon veprimtarinė e vet studimore gjuhėsore pikėrisht me njė gjuhė tė vogėl, por jashtėzakonisht tė rėndėsishme, siē ishte shqipja, njėra nga 12 gjuhėt mė tė rėndėsishme tė kontinentit tonė dhe njė nga gjuhėt mė tė vjetra tė Gadishullit Ballkanik. Kur nis ai tė interesohet pėr kėtė gjuhė, tashmė ishin botuar vepra prej pionieri “Pėr historinė dhe gjuhėn e shqiptarėve e tė vllehėve” e J. Tunmanit (1774), gramatika pėrshkruese e gjuhės shqipe e J. Ksilanderit (1835), artikulli themelvėnės "Mbi gjuhėn shqipe nė lidhjet e saj farefisnore” (1855) i F. Bopit, vepra trevėllimėshe e Johan Georg fon Hanit “Studime shqiptare” (1854), njė pjesė e pėrmbledhjes folklorike e Karl Rainholdit “Netėt pelasgjike”, mbledhur midis viteve 1850-1860 dhe botuar nga G. Majeri pas vitit 1880, “Gramatikė e shkurtėr e gjuhės shqipe” dhe “Fjalori etimologjik i gjuhės shqipe” (1891) dhe disa studime tė tjera nga G. Majeri. Po Pederseni e gjen menjėherė vendin e vet si albanolog; ai do tė merret para sė gjithash me historinė e brendshme tė gjuhės shqipe.

* * *
Perderseni do tė shquhet pėr njė mprehtėsi tė jashtėzakonshme veshi si dialektolog i dorės sė parė dhe pėr njė aftėsi tė pashoqe regjistruese. Nga letra qė i drejton profesor Tomsenit, del se ai ka regjistruar 36 pėrralla dhe 236 kėngė shqiptare. Ndėrkaq sot nė Bibliotekėn Mbretėrore tė Kopenhagės ruhen vetėm 115 kėngė. Nga gjithė ky material i grumbulluar, ai botoi vetėm 10 pėrralla, 12 kėngė, 18 gjėegjėza dhe 18 besime popullore. Pėrrallat e botuara i pėrktheu edhe gjermanisht. Me gjurmimin qė i bėri sė folmes ēame, ai dėshmohet si njė dialektolog dhe folklorist i paarritshėm. Studimi i tij ėshtė njė model gati i papėrsėritshėm.
Pederseni kishte qysh nė moshė shumė tė re, kur filloi tė merrej me gjurmimin e shqipes, formimin e njė indoeuropianisti me njohuri tė jashtėzakonshme. Ai do t’i hyjė me pėrkushtim studimit tė kėsaj gjuhe, do tė hulumtojė tė gjitha gurrat e rrjedhat dhe materialet e tjera burimore tė saj, do tė informohet pėr gjithēka qė lidhet me tė kaluarėn e tė sotmen e gjuhės shqipe. Pederseni kishte edhe njė metodė tė pėrsosur studimi: ai interesohej nė radhė tė parė pėr faktet dhe nga njė vėshtrim historik. Edhe pse ishte komparativist, ai ishte elastik. Falė kėsaj pėrgatitjeje e metode, ai do tė bėhet personaliteti mė eminent pėr shqyrtimin serioz kritik tė trashėgimisė sė shqipes dhe pėr tė bėrė njė kthesė nė studimin e saj nga aspekti historik e krahasimtar.
Pėr gjuhėn shqipe Pederseni mendonte se ajo rrjedh nga ilirishtja jugore. Mbi bazėn e kėtij materiali kaq tė gjerė dokumentar, tė vjelė e tė grumbulluar prej tij, do tė hartojė e botojė njė varg studimesh shumė tė rėndėsishme, tė cilat do ta afirmojnė atė si figurė qendrore tė albanologjisė dhe si njėrin nga njohėsit mė tė shquar tė historisė sė brendshme tė gjuhės shqipe. Midis kėtyre studimeve pėrmendim “Kontribut pėr historinė e gjuhės shqipe” (1894), “Etimologji shqipe”, "Tingujt e shqipes” (1894), "Tekste shqiptare me glosar” (1895), "Gjinia asnjanėse nė gjuhėn shqipe” (1897), "Guturalet nė shqipen” (1900), "Konkordanca shqip-armenisht” (1900), "Shqip 1905”, "Gjuha shqipe” (1917), "Shqipja” (1931) dhe ndonjė tjetėr i mėvonshėm.
Shėrbimet qė i bėri Pederseni gjuhės shqipe me studimet e tij janė jashtėzakonisht tė qenėsishme dhe tė shumanshme. Ai arriti tė rivėshtronte edhe shumė nga rezultatet e albanologjisė, tė shprehura pėrpara tij. Jo vetėm kaq, ai hodhi njėkohėsisht edhe shumė teori e hipoteza tė reja, qė ngjallėn diskutime e debate nė vitet pasuese. Disa prej tyre i ka pėrmbledhur nė shkrimin e vet "Gjuha shqipe”, ku ndėr tė tjera vėren: “Pikė sė pari mė lejoni tė them se gjuha shqipe ėshtė njė gjuhė me njė tip tė veēantė, afrimi qė ka me gjuhėn e sllavėve e tė grekėve ėshtė kaq i largėt, sa afrimi qė ka me gjuhėn e danezėve ose tė persianėve. Gjuha shqipe ėshtė, pra, i vetmi mjet pėr tė ndrituar dhe pėr tė pėrhapur pėrparimin moral, i cili mund tė zbatohet me dobi nė Shqipėri. Pėrdorimi me forcė i shkollave dhe i kishave nė gjuhė tė huaj midis kombit shqiptar ose midis njė pjese tė tij ėshtė barabar me vrasjen e kėsaj race fisnike dhe plot dhunti: Asnjė nga kundėrshtimet ndaj gjuhės shqipe nuk mund tė qėndrojė nė kėmbė. Shumė herė ėshtė thėnė se nuk ka njėsi gjuhėsore nė Shqipėri, se dialektet e Veriut ndryshojnė krejt nga ato tė Jugut, kėshtu qė marrėveshja midis kėtyre dy pjesėve tė Shqipėrisė ėshtė e pamundshme. Po kjo ėshtė njė deklaratė e rreme. Ndryshimi midis dy dialekteve tė gjuhės shqipe ėshtė shumė mė i vogėl, sesa ndryshimet qė janė midis shumė gjuhėve tė tjera. Nga pikėpamja praktike ndryshimi midis dialekteve tė gjuhės shqipe nuk ka asnjė rėndėsi. Njė i huaj qė ka mėsuar njė nga kėto dialekte, nuk ka asnjė mundim serioz qė tė kuptojė dialektin tjetėr. Pengimet qė mund tė dalin nė disa raste, i detyrohen mungesės sė rrugėve, kėto pengime nuk kanė ndryshim rrėnjėsor nė njė gjuhė. Ndoshta do tė kėrkohet tė shtoj ca shėnime mbi thėniet se gjuha shqipe ka karakter tė pėrzier. Mė vjen shumė keq tė them se gjuhėtari gjerman Gustav Majer ka bėrė shumė pėr tė pėrhapur mendime tė rreme nė kėtė fushė. Nė parathėnien e fjalorit tė tij tė vyer etimologjik tė gjuhės shqipe (1891), ai dha disa statistika pėr fjalorin e gjuhės shqipe... Fjalori i gjuhės shqipe, - thotė Gustav Majeri, - pushton 5140 familje fjalėsh, nga tė cilat 1420 kanė burim roman, 540 burim sllav, 1180 burim turk, 840 burim grek dhe vetėm 400 tregohen se janė vėrtet pasuese tė fjalėve tė vjetra indoeuropiane, kurse 730 ishin tė errėta nga pikėpamja etimologjike.”
Duke kritikuar ata qė i pėrsėrisin nė mėnyrė mekanike kėto tė dhėna tė Majerit, pa ditur asgjė tjetėr pėr gjuhėn shqipe, Pederseni shton se "kėta njerėz nuk mund tė kuptojnė faktin me rėndėsi se numri i fjalėve italiane tė huazuara nga arbėreshėt e Italisė ose i fjalėve greke tė huazuara nga arbėreshėt e Greqisė nuk kanė tė bėjnė aspak me fjalorin e gjuhės shqipe. Megjithėkėtė Gustav Majeri i ka futur nė statistikat e tij... Ėshtė e vėrtetė se njė shumicė e madhe fjalėsh tė pėrditshme tė gjuhės shqipe kanė burim roman, njė numėr edhe mė i vogėl kanė burim grek, por elementi turk nuk ėshtė aq i vyeshėm sa na e tregon numri qė jep Majeri. Mė tė shumtat e fjalėve turke nuk kanė zėnė rrėnjė nė gjuhėn shqipe dhe shumė lehtė mund t’i nxjerrim... Numri i fjalėve tė vėrteta ėshtė rritur pareshtur. Fjalė tė cilat Majeri i numėronte tė huaja, fjalė tė cilat ishin tė errėta pėr tė, fjalė tė cilat ai nuk i ėndėrronte, koha provoi se janė pjesė e pandashme e gjuhės shqipe... Si tė gjitha gjuhėt e tjera, gjuha shqipe ka thithur njė numėr fjalėsh nga lėnda e huaj, por ka pasur njė zhvillim tė sajin dhe ėshtė tani njė gjuhė e bukur dhe e fuqishme, e cila mund tė jetė mburrje pėr folėsit e saj dhe njė mjet i shenjtė pėr zhvillimin mendor dhe arsimor tė kombit shqiptar”.
Nė hullinė e zvogėlimit tė vlerėsimit tė ndikimit tė gjuhėve tė tjera, sidomos tė latinishtes, Pederseni do tė arrinte nė pėrfundimin se ky ndikim mbi strukturėn morfologjike tė shqipes ėshtė baras me zero. Njėherazi ai njeh ndikimin roman nė lėmin e fjalėformimit e tė prapashtesave tė ndryshme.

* * *
Pėrfundimet e ndihmesat e Pedersenit janė me peshė tė madhe si nė lėmin e albanologjisė, ashtu edhe nė atė tė kulturės shqiptare. Mirėpo, pėr fatin e keq tė gjuhės e tė gjuhėsisė shqiptare, njė albanolog i pėrmasave tė tilla do ta kthejė shumė herėt vėmendjen studimore nga gjuhė e fusha tė tjera kėrkimore. Kėshtu, qysh nė dhjetėvjetėshin e parė tė shek. XX ai bėhet dekan pėr gjuhėt sllave dhe, mė 1914, profesor i gramatikės sė krahasuar nė Universitetin e Kopenhagės. Ai iu kushtua studimeve pėr armenishten dhe sidomos gjurmimit tė thelluar tė gjuhėve kelte. Nė kongresin ndėrkombėtar tė linguistėve mė 1963 nė Amsterdam, gjuhėtari i njohur italian Bruno Miliorini do tė thoshte pėr Pedersenin se “Pederseni ėshtė nga gjuhėtarėt mė tė mėdhenj tė kėtij shekulli, nė mos mė i madhi”.
Duke e vėshtruar nga distanca e kohės, e interesave dhe e fushave qė lėvroi, Pederseni mbetet njė personalitet i pazakontė. Edhe pse u largua shumė herėt nga gjurmimi i shqipes, dashuria pėr kėtė gjuhė dhe pėr shqiptarėt do tė mbetet si dashuria e tij e parė. Ai mrekullohet nga urtėsia e kėtij populli. Midis dorėshkrimeve tė veta nė Bibliotekėn Mbretėrore tė Kopenhagės gjendet e shkruar me dorėn e tij nė njė fletė mė vete, edhe kjo thėnie, e mbledhur nė Ēamėri: O shokė, aman, aman, / arritėm kėtė zeman, / si e gjem, ashtu e lamė.
Duke folur pėr ndjenjat e veta ndaj popullit tonė, nė shkrimin: "Gjuha shqipe” thekson: "Kam ushqyer gjithnjė dėshirat mė tė sinqerta pėr fatin e kombit tuaj, veēanėrisht nė vitet e kėsaj lufte dhe rreziqet kaq tė mėdha qė i kanosen racės suaj, sa nuk mė pėlqen tė hesht, nė qoftė se fjala ime mund t’i sjellė edhe mė tė voglėn dobi ēėshtjes shqiptare. Dhe kjo nuk mė duket krejt e pamundshme. Sepse, megjithėse shėrbimet e mėdha qė i ka bėrė kombi juaj qytetėrimit, duke luftuar kundėr turqve, dihen mirė prej tė gjithėve, prapėseprapė shumė nga njerėzit e qytetėruar nė Europė e ndoshta edhe nė Amerikė, duket se nuk pėrtojnė tė flijojnė interesat e shqiptarėve pėr dobi tė sllavėve dhe tė grekėve. Shpjegimi i kėsaj ngjarjeje tė ēuditshme lipset, mė duket, tė kėrkohet nė mungesėn e ideve tė drejta qė kanė pėr gjuhėn e shqiptarėve. Prandaj nuk ėshtė e kotė tė pėrsėriten disa fakte elementare, tė cilat i pėrkasin kėsaj gjuhe. Kėto fakte dihen mirė dhe janė thėnė e stėrthėnė shumė herė. Po edhe gjėrat e ditura mund tė marrin njė pamje tė re, kur thuhen nga njerėz tė rinj. Faktet gjuhėsore, pėr tė cilat unė bėj fjalė, pėr veshėt e shumė njerėzve mund tė kenė njė rėndėsi tė veēantė, kur thuhen prej gjuhėtarėve tė huaj, paanėsia e tė cilėve ėshtė jashtė ēdo dyshimi, njė gjuhėtar, i cili nuk ka asnjė paramendim kundėr gjuhėve tė kombeve fqinje, po ka tė njėjtin interes pėr gjuhėn e sllavėve, si edhe pėr gjuhėn e grekėve.”
Edhe larg Shqipėrisė, ai do tė kujtojė me nostalgji kohėn e qėndrimit tė tij kėtu. Nga Irlanda e largėt dhe e ftohtė, i shkruan profesor Tomsenit mė 1895 se ishte e pamundshme pėr tė qė tė gjente njė njeri, i cili tė interesohej pėr punėn e tij pa e paguar, siē ndodhte nė shumicėn e rasteve, kur ishte midis shqiptarėve. Nė Shqipėri, thekson ai, u fyeva pak, kur m’i quanin punimet e mia "sevda”, por kėtu nė Irlandė do tė isha i gėzuar sikur banorėt tė mund tė ngriheshin nė nivelin e sevdasė. Veē kėsaj, - shton ai, - ka njė ndryshim tė jashtėzakonshėm midis qiellit tė kaltėr shqiptar tė jugut dhe kėtyre shkėmbinjve tė rrahur nga stuhitė.

* * *
Nga jeta private e Pedersenit dimė shumė pak. Mė 1974 arritėm tė gjenim nė Kopenhagė njė nip tė largėt tė tij, pinjollin e fundit tė farefisit tė Pedersenėve. Ai na foli pėr natyrėn shumė gazmore tė Holgerit dhe humorin e tij tė hollė. Kjo i bie nė sy lexuesit, edhe kur ai i pėrgjigjet kėrkesės sė tė pėrkohshmes “Yllit tė mėngjesit”, mė 1917, pėr tė shkruar gjėsendi pėr shqipen, Shqipėrinė e shqiptarėt. Ai i pėrgjigjet plot humor se u ndie krejt i pazoti pėr kėtė, sepse ishte i bindur se “kėndonjėsit tuaj pa dyshim kėrkojnė lajme politike, edhe unė nė fushėn politike mund tė them se jam i paditur”. Nė marrėdhėnie me njerėzit, Pederseni ishte shumė i ngrohtė. Ai nuk harronte asnjė datėlindje tė tė afėrmve dhe tė miqve tė tij, madje ishte ai qė lajmėronte edhe tė tjerėt pėr kėtė. Plot humor nė kėtė mes ėshtė fakti qė Pederseni i ēonte si dhuratė jubilarit gjithmonė njė problemė tė vėshtirė matematike pėr ta zgjidhur.
Ky njeri me kėtė humor kaq tė madh, kur ishte fjala pėr ēėshtje shkencore, gjithė duke qenė shumė i matur e i peshuar nė shprehje, ishte shumė i rreptė nė gjykimet e tij. Mjaft tė pėrmendim qėndrimin kundėr Herman Hirtit lidhur me grykoret e shqipes, ose letėrkėmbimet me Gustav Majerin, pėr tė parė qėndrimet e tij tė prera e tė motivuara me tėrė forcėn e logjikės sė tij shkencore pėr tezat qė mbronte. Ai njeri aq i butė e plot humor, nė diskutimet shkencore ishte gati-gati i pamėshirshėm.



29 Dhjetor 2008

Thėnie pėr gjuhėn

“Gjuha ėshtė tepėr e rėndėsishme pėr t'ua lėnė vetėm gjuhėtarėve”
Heidegger


“Gjuha Shqipe ėshtė i vetmi mjet i ndriēimit dhe i pėrparimit moral.

Ajo ėshtė njė gjuhė e fuqishme dhe e bukur qė duhet tė jetė krenaria e folėsve tė saj dhe njė mjet i shenjtė pėr zhvillimin kulturor dhe intelektual tė kombit tė vjetėr shqiptar”
Holger Pedersen


“Kurrė nuk kemi tė drejtė tė quhemi komb i qytetėruar, sado qė tė mėsojmė gjuhė tė huaja, sepse kombi nuk qytetėrohet vetėm me mėsimin e gjuhėve tė huaja, por me mėsimin e gjuhės sė vet”
Filip Shiroka


“Gjuha ėshtė pasqyra mė e qartė e njė kombi dhe e kulturės sė tij”
Eqrem Ēabej


“Shenjat e civilizimit tė njė populli janė:
si kujdeset ai pėr drunjtė e tij,
si kujdeset ai pėr fėmijėt dhe pleqtė
si sillet ai me gjuhėn e tij.

Por gjuha ėshtė mė e rėndėsishme. Ėshtė detyrė e tij qė ta ruaj dhe ta kultivoj atė si vlerė kulturore dhe si tipar identiteti”
Erwin Chargaff


“Themelin e diturisė dhe tė atdhetarisė e pėrbėn gjuha shqipe”
Mit’hat Frashėri


“Fjala e huaj nė gjuhė ėshtė si dhia ndėr dhen”
N. Frashėri


“Gjuha mė e mirė se gjithēka tjetėr jep shpesh dritėn ose mjerimin e njė kohe”
I. Kadare


“Gjuha shqipe ka aq pasuri fjalėsh e ėshtė e ardhshme e plot gjallėri e jetė, sa mund tė pėrkthehen nė tė klasikėt e ēdo kombi, e ēdo kohe”
Gj. Fishta


“Gjuha letrare s’ėshtė vetėm thesari i kulturės sonė, por edhe mjet i fortė pėr mbrojtjen e etnisė shqiptare”
I. Ajeti
“Gjuha ėshtė sendi mė i ēmueshėm i njė populli dhe pėr popullin shqiptar ėshtė i vetmi thesar”
E. Ēabej


“Ka njė mjet me anėn e tė cilit kėrkimtari ėshtė nė gjendje ta ndriēojė, deri-diku, muzgun e fillimeve tė popullit shqiptar dhe tė hyjė nė kohėn qė shtrihet pėrtej dėshmive historike. Kėtė mjet e jep gjuhėsia”
N. Jokl


“Larg gjuhės shqipe, larg tė qenit shqiptar”
Q. Murati


“Mbrojtja e gjuhės ėshtė detyrė dhe peng nderi pėr ēdo shqiptar”
Gj. Shkurtaj


“Viktimat e gjuhės janė mė tė shumta se ato tė shpatės”
S. Frashėri


“Gjuha ruhet atje ku shkruhet”
Populli


“E mjera shqipe, ē’i punojnė e s’ka gjuhė tė ankohet!”
T. Zavalani


“Zot! Jepu shqiptarėve vullnet dhe logjikė qė tė flasin shqip tė paktėn kur janė nė Shqipėri. Se, siē kanė zėnė disa, shpejt a vonė do ta bėjnė atdheun babiloni gjuhėsh, ku s’do ta marrė vesh qeni tė zonė”
N. Bulka


“Duke lexuar autorėt qė shkruajnė mirė, mėsohesh tė flasėsh mirė”
Volter


“Ai qė e zotėron gjuhėn e vet vlen mė tepėr se ai qė pushton njė qytet”
Njė mendimtar i lashtė


“Gjuha e keqe sjell shumė tė kėqija”
Latine


“Gjuha ėshtė institucion mbi tė gjitha institucionet”
Heidegger


“Gjuha pasqyron njė kombėsi, ajo ėshtė pasqyra mė e qartė e njė kombėsie dhe e kulturės sė saj. Shkalla e pasurisė dhe e pastėrtisė sė gjuhės ėshtė tregues i nivelit tė kėsaj kulture”
E. Ēabej