Gjuha Shqipe!

Emri
Emra quhen fjalet qe tregojne qenie te gjalla: djale, vajze, dele, dash, Agron, Mira;
Objekte materiale: gur, dru, liber, fletore; por shpesh edhe cilesi: dashuri, liri ose veprime: pastrim, rregullim.

Mjaft formime me prapashtesa funksionojne ne te njeten kohe si emra dhe si mbiemra: shqiptar, punetor, fshatar, malesor etj.

Disa ema dalin me nyje te perparme: i biri, e bija, i ati, e ema, i vellai, e motra etj. Po keshtu, edhe disa emra me origjine nga mbiemri ose pjesorja e foljeve: i riu, te rinjte, e reja, te rejat, e dashura, i pasuri, i varferi, i pandehuri, te ftohtet, te kenduarit, te folurit, te ngrenit.

Emrat e pervecem dhe te pergjithshem
Emrat ndahen ne emra te pergjithshem dhe ne emra te pervecem.
Emra te pergjithshem quhen emrat qe tregojne qenie ose sende te te njejtit lloj: djale, vajze, dhi, cjap, dhome, dere, si dhe abstrakte: miqesi, lumturi, larje, fshirje.

Emra te pervecem quhen emrat qe tregojne nje qenie ose nje send te vetem, te dalluar nga te gjithe te tjeret: Tirane, Prishtne, Kruje, Naim, etj.

Jane te pervecem:
-Emrat dhe mbiemrat e njerezve, pseudonimet: Naim Frasheri, Gjergj Kastrioti, Kostandin Kristoforidhi, Asdreni (pseudonimi i Aleks Stavre Drenova), Migjeni (pseudonimi i Millosh Gjergj Nikolla)

-Emrat e kafsheve: Laro, Balo, Murro;
-Emrat gjeografike te shteteve, te krahinave, te maleve, te lumejve, te qyteteve, te rrugeve, te shesheve, te kontinenteve, te oqeaneve, te deteve etj.: Franca, Shqiperia, Kosova, Drini, Korca, (rruga) Fan Noli, (sheshi) Skenderbej, Jupiteri, Azia, Paqesori, Mesdheu;

-Emrat e periudhave dhe te ngjarjeve historike: Mesjeta, Rilindja, Kongresi i Lushnjes;
-Emrat e institucioneve, te organizatave e shoqatave: Presidenca, Kuvendi Popullor, Ministria e Financave, Instituti i Gjuhesise dhe i Letersise, Shoqata e te Perndjekurve Politike.

-Titujt e veprave, te revistave e te gazetave: "Lahuta e malesise", "Albania", "Rilindja demokratike", "Gazeta shqiptare", "Studime filologjike".

Emrat e pervecem zakonisht perdoren ne trajten e shquar:
Tirana eshte kryeqyteti i Shqiperise. Ne qender te Tiranes eshte sheshi. Aty ndodhen Muzeu Historik Kombetar, Pallati i kultures, banka Kombetare.

Te gjithe emrat e pervecem dhe emertimet e pervecme shkruhen me shkronje te madhe:
-emrat dhe mbiemrat e njerezve: Gjergj Kastrioti, Leka i Madh;
-emrat e pervecem te kafsheve: Baloja, Laroja, Baloshi;
-emrat e planeteve dhe te yjeve: Marsi, Jupiteri, Ylli Polar, Arusha e Madhe etj.;

-emertimet gjeografike te nje vendi : Gadishulli Ballkanik, Qafa e Thanes, Poli i Veriut, Drini i Zi, Malesia e Madhe;
-emertimet e institucioneve dhe partive: Ministria e Arsimit, Partia Socialiste, Balli Kombetar;
-emertimet e periudhave dhe ngjarjeve historike: Rilindja, Mesjeta, Kongresi i Manastirit;
-emertimet e monumenteve te kultures: Dea e Butrintit, Xhamia e Et'hem Beut etj.;

-titujt e librave, te gazetave, te emrave te rrugeve dhe firmave vihen ne thonjeza dhe vetem fjala e pare shkruhet me shkronje te madhe: "Gazeta shqiptare", "Deshmoret e lirise", por rruga "Naim Frasheri", sheshi "Fan Noli".

Emri i pervecem mund te perdoret si emer i pergjithshem per te treguar jo me nje individ, por nje tip njerezish qe i ngjajne atij; jo nje krahine, por send qe lidhet me emrin e kesaj krahine etj.:
Ky njeri eshte tartuf i vertete (hipokrit)
Ai porositi nje shishe kallmet (vere Kallmeti)
Ne keto raste emrat e pervecem shkruhen me shkronje te vogel: ciceron, donkishot etj.

Emrat e pervecem te njerezve dhe te vendeve te huaja shkruhen sipas shqiptimit qe kane ne gjuhen prej nga jane marre: Shekspir, Bethoven, Klinton, Sharl de Gol, Shiler, Nju-Jork, Kajro, Algjeri, Palestine, Versaje etj.

Folje
Folje quhen fjalet qe tregojne se subjekti vepron ose peson dicka ose ndodhet ne nje gjendje te caktuar.

Kur themi motra, macja, e kuptojme se eshte fjala per njerez, kafshe dhe sende, po nuk dime se cfare bejne ose cfare ndodh me ta. Por kur themi motra punon, mollet u poqen, macja fle atehere prej fjales punon mesojme se motra po kryen nje veprim (punon), prej fjales u poqen mesojme se mollet pesuan dicka (u poqen), prej fjales fle mesojme se macja ndodhet ne nje gjendje te caktuar (fle).
Fjalet punon, u poqen, fle jane folje.

FOLJET KALIMTARE DHE JOKALIMTARE,
Kalimtare quhen foljet veprimi i te cilave i kalon nje personi ose sendi tjeter, d.m.th. qe pranojne nje kundrinor:
Nikolla cdo dite lexon gazeten.
Foljet qe pranojne nje kundrinor te drejte jane folje kalimtare te drejta:
Besa cdo dite vadit lulet.
Foljet qe mund te marrin kundrinor te zhdrejte pa parafjale jane kalimtare te zhdrejta:
Nikolla i hipi kalit.
Ndodh qe nje folje te marre njekohesisht nje kundrinor te drejte dhe nje kundrinor te zhdrejte pa parafjale, pra te jete njekohesisht folje kalimtare e drejte dhe e zhdrejte
Ia dhashe librin Beses.
Ia afrova Beses tufen e luleve.

Folje jokalimtare jane ato qe nuk pranojne kundrinor: fle, eci, rri, qendroj, dal etj.:
Nikolla ecte i shqetesuar.
Dje fjeta gjithe diten.

Disa folje perdoren here si kalimtare, here si jokalimtare. per te gjetur se cilit grup i perkasin duhet pare se ne c'kuptim jane perdorur.

FORMAT VEPRORE DHE JOVEPRORE
Foljet kalimtare te drejta kane dy forma , formen veprore dhe formen joveprore :

Forma veprore: laj, fshij, thaj
Forma joveprore: lahem, fshihem, thahem
Veprore ( laj, fshij, thaj ) jane foljet qe tregojne se subjekti vepron ( laj fytyren, fshij dhomen, thaj rrobat )
kurse
joveprore foljet qe tregojne se subjekti peson, d.m.th. i nenshtrohet veprimit te nje tjetri (lahem nga dikush) ose tregon se subjekti vepron dhe veprimi i tij kthehet po tek ai ( lahem = laj vetveten ).

Numerori

Numerore quajme fjalet qe tregojne numer dhe sasi te caktuar qeniesh ose sendesh:
nje, dy, tre, : dy femije tri gra, kater burra, 20 metra

Fjalet qe tregojne radhe si: i pare, i dyte, i dhjete, te cilat kane kategorite gramatikore te mbiemrave, nuk do te trajtohen si numerore po si mbiemra.

Numeroret perdoren per te treguar :
- daten, vitin:
Me sa jemi sot ? - Me 28 Nentor.
- nje periudhe te caktuar kohe:-
Kur ke qene ne Amerike ? Nga 1990 deri me 1997 .
- permasa ose perqindje : 0,5 m, 50 perqind etj.
- notat ne shkolle :
Cfare more sot ? - Dhjete.
-ne domino: kater-treshi, pese-gjashta.

Kur perdoret me nyjen e perparme "te" numerori ka nje kuptim permbledhes:
Erdhen te dhjetat.

Numerori per te mos perseritur edhe nje here emrin e dhene ne fjali ose per te mos e zene ne goje fare, perdoret i emerzuar:
C'te benin ata tre kunder dhjeteve ?

Numertori perdoret i emerzuar edhe ne veprime atematike:
Pesa te dhjeta hyn dy here.
Rrenja katrore e nentes eshte treshi.

Perdoret ne emertimin e viteve:
A anetar shoqate i nentedhjetekatershit.

Numrat nje, dy, tre, emerzohen me ane te prapashteses -sh : njesh-i, dysh-i, tresh-i.

Numeroret jane :
- fjale te parme: zero, nje, dy, tre, kater etj.;
- fjale te perngjitura: njembedhjete, dymbedhjete, trembedhjete etj.;
- fjale te perbera: tridhjete, pesedhjete, gjashtedhjete;
- lokucione: tridhjete e nje, pesedhjete e kater etj.

Numeroret ne pergjithesi nuk e kane kategorine gramatikore te gjinise: kater djem, kater vajza.
Ben perjashtim numerori tre i cili e ka kategorine e gjinise: tre djem, tri vajza, por edhe njezet e tre djem dhe njezet e tri vajza.
Numerori e ka kategorine e gjinise edhe kur ka kuptim permbledhes:
Sa djem erdhen ? Te dy(te tre).
Sa vajza erdhen ? Te dyja(te trija).
Ky dallim ruhet edhe kur numerori tre/tri perdoret pa emrin perkates:
Sa djem ishin ? Tre.
Po vajza sa ishin ? Tri.

Numeroret kur tregohen si tregues te emrave, marrin kategorine gramatikore te rases:


RASA Numerori Mashkullore Femerore
Emerore dy te dy te dyja
Gjinore i,e, dyve i,e,te dyve i,e, te dyjave
Dhanore dyve te dyve te dyjave
Kallzore dy te dy te dyja
Rrjedhore dyve te dyve te dyjave

Lidheza

Lidhezat jane fjalet e pandryshueshme qe sherbejne per te lidhur fjale, grupe fjalesh ose fjali midis tyre:
Kur vdiq Skenderbeu, Sulltani tha: "Tani Evropa dhe Azia jane te mijat! Mjere Evropa, se i humbi shpata dhe mburoja".

Sipas kuptimit qe kane, lidhezat jane:

- shtuese: e, dhe, edhe, si edhe, as…as…, a, hem…hem…, si…si…, si… ashtu edhe, jo vetem… por(edhe), jo vetem qe … por as, le qe… por(edhe), jo qe…po, jo qe… po(r) edhe, jo vec (qe)… por edhe, jo vetem (qe)… por, jo vetem (qe)… por as, jo vetem (qe)… por edhe, jo vetem (qe)… porse, le qe… por as (qe), le qe… por edhe;

- kundershtore: po, por, kurse, megjithate, megjithkete, mirepo, ndersa, teksa, porse, vec, vecqe, vecse, vetem, vetem se etj.;

- vecuese: a, apo, ose, dac… dac, ja… ja, ndo… ndo, qofte… qofte, ose… ose, o… o;

- permbyllese: andaj, ndaj, pa, prandaj, domethene, etj.
- ftilluese: se, qe, ne, nese;

- vendore: ku, tek, nga, kudo, ngado, tekdo, deri ku, gjer ku, nga ku, qe ku, kudo qe, ngado qe, kurdohere qe, para se, posa qe, qe kur, qe se, qysh se, sapo qe, sa here (qe), sa kohe (qe), perpara se;

- shkakore: se, sepse, si, pasi (mbasi), derisa, gjersa, perderisa, kur, qe, sapo, meqenese, meqe, ngaqe, ngase, duke qene se, nga frika se, nga shkaku qe, per arsye se, per shkak se, posa qe, sapo qe, etj.

- qellimore: qe, me qellim qe, ne menyre qe, me te vetmin qellim qe;

- krahasore: sa, aq sa, se, sesa, se c`, nga c`, nga sa.

- menyrore: si, sic, ashtu si(c), po(r) si, sikurse, sikunderse, etj.;

- kushtore: ne, po, nese, kur, sikur, ne qofte se, ne eshte se, ne rast se, po qe se, me kusht qe etj.;

- rrjedhimore: sa, saqe, qe, aq sa, keshtu qe;

- lejore: megjithese, megjitheqe, ndonese, sado(qe), sido(qe), edhe ne, edhe ne qofte se, edhe po, edhe pse, edhe sepse, edhe sikur.

Lidhezat mund te grupohen ne dy grupe te medha: lidheza qe bashkojne dy gjymtyre ose dy pjese qe kane te njejten vlere ne fjali (lidheza bashkerenditese) dhe lidheza qe bashkojne pjese me vlera te ndryshme, njera kryesore dhe tjetra e varur (lidheza nenrenditese).

Bashkerenditese jane lidhezat shtuese, vecuese, kundershtore, permbyllese.

Nenrenditese jane lidhezat ftilluese, vendore, kohore, shkakore, qellimore, krahasore, menyrore, kushtore, rrjedhimore, lejore.

Pjesezat
Pjesezat jane fjale qe plotesojne kuptimin e nje fjalie.
Pjesezat, sipas kuptimit, mund te grupohen si vijon:

- deftuese: ja:
Ja kush erdhi…

- percaktuese - saktesuese: mu, pikerisht, tamam, porsa, sapo, deri etj.:
Pikerisht ai me ka paditur.

- perforcuese: vetem, vec, bile, sidomos, vecanerisht, madje etj.;
Te gjithe flasin mire frengjisht, sidomos Besa.

- perafruese - vecuese ose kufizuese: vetem, vec, vecanerisht:
Vetem te rinjte punonin.

- perafruese: afersisht, afro, aty-aty, nja, gati, rreth, pothuaj etj:
Ne stadium ishin rreth 10.000 vete.

- pohuese: po, posi, po qe po, po se po, si urdheron etj:
A do te shkosh ne Prishtine? Posi.

- mohuese: jo, nuk, s', mos, jo qe jo, as qe etj.;
Nuk e kam takuar.

- pyetese: a, e, e:
A erdhi motra nga Hoti?

- dyshuese: ndoshta, mbase, kushedi, sikur, valle, gje etj.:
Perse erdhi valle?
E keni takuar gje Besen?

- zbutese: pa, as, le, para, dot etj.:
Pa shihni kush na ka ardhur.
A nuk e shihni se kush na ka ardhur.

- emocionale shprehese: c`, de, pa, pra, se, sec, etj.:
Ja pra keshtu ndodhi.
E pse pa, per nje fjale goje u zume.

Pjesezat jane dy llojesh: me vend te ngulitur ose me vend te lire.
Te parat qendrojne gjithmone para apo pas fjales ose grupit emeror a foljor te dhene:
- para: nuk, ja, desh, sapo etj.;
- pas: de, dot etj.

Pjesezat me vend te lire mund te vendosen ne fillim, ne mes dhe ne fund te fjales:
Valle, kush erdhi?
Kush erdhi valle?
Kush te jete, valle, ky qe erdhi?

Gjuha Shqipe


Gjuha shqipe ben pjese ne familjen e gjuheve indoevropiane, ku futen gjuhet indoiranike, greqishtja, gjuhet romane, gjuhet sllave, gjuhet gjermane, etj. Ajo formon nje dege te vecante ne kete familje gjuhesore dhe nuk ka ndonje lidhje prejardhjeje me asnjeren prej gjuheve te sotme indoevropiane. Karakteri indoevropian i shqipes, perkatesia e saj ne familjen gjehesore indoevropiane, u arrit te percaktohej e te vertetohej qe nga mesi i shekullit XIX, ne saje te studimeve te gjuhesise historike krahasuese.
Ishte sidomos merita e njerit prej themeluesve kryesore te ketij drejtimi gjuhesor, dijetarit te njohur gjerman Franz Bopp, qe vertetoi me metoda shkencore perkatesine e gjuhes shqipe ne familjen gjuhesore indoevropiane. F Bopp i kushtoi ketij problemi nje veper te vecante me titull “Ueber das Albanesische in scinen verwandtschaftlichen Bezichungen”, botuar ne vitin 1854.
Ne ndarjen e gjuheve indoevropiane ne dy grupe: ne gjuhe lindore ose satem dhe ne gjuje perendimore ose kontum, shqipja shkon me gjuhet lindore (satem), bashke me gjuhet indoiranike, gjuhet balto-sllave dhe armenishten.

Fillimet e shkrimit te gjuhes shqipe

Shqipja eshte nje nga gjuhet e lashta te Ballkanit, por e dokumentuar me shkrim mjaft vone, ne shekullin XV, ashtu si rumanishtja.
Dokumenti i pare i shkruar ne gjuhen shqipe, eshte ajo qe quhet “Formula e pagezimit”, e vitit 1462. Eshte nje fjali e shkurter ne gjuhen shqipe “Unte paghesont premenit Atit et birit et spertit senit”, qe gjendet ne nje qarkore te shkruar ne latinisht nga Kryepeshkopi i Durresit Pal Engjelli, bashkepunetor i ngushte i Skenderbeut.
Pal Engjelli, gjate nje vizite ne Mat, vuri re shrregullime ne pune te ushtrimit te fese dhe me kete rast, ai la me shkrim disa porosi dhe udhezime per klerin katolik, nder te cilat edhe formulen e mesiperme, te cilen mund ta perdornin prinderit per te pagezuar femijte e tyre, ne rastet kur nuk kishin mundesi t’i dergonin ne kishe, ose kur nuk kishte prift. Formula eshte shkruar me alfabetin latin dhe ne dialektin e veriut (gegerisht).
“Formula e pagezimit” eshte gjetur ne Biblioteken Laurentiana te Milanos nga historiani i njohur rumun Nikolla Jorga dhe eshte botuar prej tij ne vitin 1915 ne “Notes et extraits pour servir l’histoire des croisades au XV siecle IV, 1915”.
Me pas, nje botim filologjik te ketij dokumenti, bashke me riprodhimin fotografik te tij, e beri filologu francez Mario Rognes ne “Recherches sur les anciens textes albanais”, Paris 1932.
Dokumenti i dyte, i shkruar ne gjuhen shqipe eshte Fjalorthi i Arnold von Harfit, i vitit 1496. Udhetari gjerman Arnold von harf, nga fshati i Kelnit, ne vjeshte te vitit 1496, ndermori nje udhetim pelegrinazhi per ne “vendet e shenjta”. Gjate udhetimit kaloi edhe neper vendin tone, gjate bregdetit, duke u ndalur ne Ulqin, Durres e Sazan dhe per nevoja praktike te rruges shenoi 26 fjale, 8 shprehje dhe numeroret 1 deri me 10 dhe 100 e 1000, duke i shoqeruar me perkthimin gjermanisht. Ky Fjalorth u botua per here te pare me 1860 ne Keln, nga E.von Grote.
I fundit te shekullit XV ose i fillimit te shekullit XV eshte edhe nje tekst tjeter i shkruar ne gjuhen shqipe dhe i gjendur brenda nje doreshkrimi grek te shekullit XIV ne Biblioteken Ambrosiana te Milanos. Teksti permban pjese te perkthyera nga Ungjilli i Shen Mateut, etj. Ai eshte shkruar ne dialektin e jugut dhe me alfabet grek. Ky tekst i shqipes i shkruar , njihet ne literaturen shqiptare me emrin “Ungjilli i Pashkeve”.
Keto dokumente nuk kane ndonje vlere letrare, por paraqesin interes per historine e gjuhes se shkruar shqipe. Shqipja, qe ne fillimet e shkrimit te saj, deshmohet e shkruar ne te dy dialektet, ne dialektin e veriut (gegerisht) dhe ne alfabetin e jugut (toskerisht), si dhe me dy alfabete, me alfabetin latin dhe me alfabetin grek, gje qe tregon se kultura shqiptare ishte njekohesisht nen ndikimin e kultures latine dhe te kultures greko-bizantine.
Libri i pare i shkruar ne gjuhen shqipe, qe njohim deri me sot, eshte “Meshari” i Gjon Buzukut, i vitit 1555, i cili shenon edhe fillimin e letersise se vjeter shqiptare. Nga ky liber, na ka arritur vetem nje kopje, qe ruhet ne Biblioteken e Vatikanit. Libri permban 220 faqe, te shkruara ne dy shtylla. “Meshari” i Gjon Buzukut eshte perkthimi ne shqip i pjeseve kryesore te liturgjise katolike, ai permban meshet e te kremteve kryesore te vitit, komente te librit te lutjeve, copa nga Ungjilli dhe pjese te ritualit dhe te katekizmit. Pra, ai permban pjeset qe i duheshin meshtarit ne praktiken e perditeshme te sherbimeve fetare. Duket qarte, se kemi te bejme me nje nisme te autorit, me nje perpjekje te tij, per te futur gjuhen shqipe ne sherbimet fetare katolike. Pra, edhe per gjuhen shqipe, ashtu si per shume gjuhe te tjera, periudha letrare e saj nis me perkthime tekstesh fetare.
Libri i pare ne gjuhen shqipe, “Meshari” i Gjon Buzukut, u zbulua per here te pare ne Rome nga njeri prej shkrimtareve te veriut, Gjon Nikolle Kazazi. Por libri humbi perseri dhe u rizbulua me 1909 nga peshkopi Pal Skeroi, gjurmues dhe studiues i teksteve te vjetra. Ne vitin 1930, studiuesi nga Shkodra Jystin rrota vajti ne Rome, beri tri fotokopje te librit dhe i solli ne Shqiperi. Ne vitin 1968 libri u botua i transliteruar dhe i transkriptuar, i pajisur me shenime kritike dhe me nje studim te gjere hyres nga gjuhetari i shquar, prof.E.Çabej. Ne menyre te pavarur, tekstin e Buzukut, e pati transkriptuar edhe studiuesi N.Resuli.
“Meshari” i Gjon Buzukut eshte shkruar ne gegerishten veriore (veriperendimore), me alfabet latin, te plotesuar me disa shkronja te vecanta. Libri ka nje fjalor relativisht te pasur dhe ortografi e forma gramatikore pergjithesisht te stabilizuara, cka deshmon per ekzistencen e nje tradite te meparshme te te shkruarit te shqipes.
Prof.Eqerem Çabej, qe ishte marre gjeresisht me vepren e Gjon Buzukut, ka arritur ne perfundimin, se gjuha e saj “nuk eshte nje are fare e papunuar”. “Duke e shkruar me nje veshtrim me objektiv kete tekst – pohon ai – nga gjuha e rrjedheshme qe e pershkon fund e maje ate dhe nga menyra, me gjithe lekundjet e shpeshta, mjaft konseguente e shkrimit, arrin te bindet njeriu, se ne Shqiperi ka qene formuar qe me pare, se paku qe ne mesjeten e vone, nje tradite letrare me shkrime liturgjike”. Kjo teze, sipas autorit, gjen mbeshtetje edhe nga gjendja kulturore e Shqiperise mesjetare; “shkalla e kultures se popullit shqiptar ne ate kohe nuk ka qene ndryshe nga ajo e vendeve perreth, sidomos e atyre te brigjeve te Adriatikut”.
Per nje tradite te shkrimit te shqipes para shekullit XV, flasin edhe disa deshmi te tjera te terthorta.
Kleriku francez Gurllaume Adae (1270-1341), i cili sherbeu per shume kohe (1324-1341), si Kryepeshkopi i Tivarit dhe pati mundesi t’i njihte mire shqiptaret, ne nje relacion me titull “Directorium ad passagium faciendum ad terrom sanctam”, derguar mbretit te Frances Filipit VI, Valua, studiuan nder te tjera: “Sado qe shqiptaret kane nje gjuhe te ndryshme nga latinishtja, prapeseprape, ata kane ne perdorim dhe ne te gjithe librat e tyre shkronjen latine”. Pra, ky autor flet per libra ne gjuhen e shqiptareve, duke dhene keshtu nje deshmi se shqipja ka qene shkruar para shekullit XV.
Edhe humanisti i shquar Marin Barleti, ne vepren e tij “De obsi dione scodrensi” (Mbi rrethimin shkodran), botuar ne Venedik, me 1504, duke folur per qytetin e Shkodres, ben fjale per fragmente te shkruara in vernacula lingua, dmth ne gjuhen e vendit, te cilat flasin per rindertimin e qytetit te Shkodres.
Keto deshmi te G.Adae dhe te M.Barletit, dy njohes te mire te shqiptareve dhe te vendit te tyre, jane ne pajtim edhe me te dhenat historike per kete periudhe, te cilat flasin per nje nivel ekonomik e kulturor te zhvilluar te viseve shqiptare ne shekullin XIV dhe ne fillim te shekullit XV. Ne ate periudhe, ne veri dhe ne jug te Shqiperise, lulezuan ekonomikisht Durresi, Kruja, Berati, Vlora, te cilat u bene qendra te rendesishme tregtare, zejtare dhe kulturore.
Keto jane deshmi qe e bejne te besueshme ekzistencen e nje tradite me te hereshme shkrimi te shqipes, megjithate, deri sa kerkimet te mos kene nxjerre ne drite ndonje liber tjeter, “Meshari” i Gjon Buzukut do te vijoje te mbetet libri i pare i shkruar ne gjuhen shqipe dhe vepra e pare e letersise shqiptare.
Ne shekullin XVI i ka fillimet edhe letersia ne gjuhen shqipe te arbereshet e Italise. Vepra e pare e letersise arbereshe ne gjuhen shqipe dhe vepra e dyte per nga vjetersia, pas asaj te Buzukut, eshte ajo e priftit arberesh Leke Matrenga “E mbesuame e krishtere….”, e botuar ne vitin 1592. Eshte nje liber i vogel me 28 faqe, perkthim i nje katekizmi. Libri eshte shkruar ne dialektin e jugut, me alfabet latin, plotesuar me disa shkronja te vecanta per te paraqitur ato tinguj te shqipes, qe nuk i ka latinishtja.
Nje zhvillim me te madh njohu levrimi i gjuhes shqipe ne shekullin XVII, nen penen e nje vargu autoresh, si Pjeter Budi, Frang Bardhi dhe Pjeter Bogdani, te cilet nuk bene vetem perkthime, por shkruan edhe vepra origjinale,
Frang Bardhi, ne vitin 1635, hartoi te parin fjalor, “Fjalorin latinisht-shqip”, me te cilin mund te thuhet, se ze fill shkenca gjuhesore shqiptare. Gjate Rilindjes Kombetare, ne shekullin XIX, ne kushte te reja historike, levrimi dhe perparimi i gjuhes shqipe hyri ne nje etape te re. Ne kete periudhe u bene perpjekje te vetedishme per te ndertuar nje gjuhe letrare kombetare, standartizimi i se ciles u arrit ne shekullin XX.