| Masakra e Tivarit -1945
Pse u masakruan 3.760 Shqiptarė partizanė tė grupit tė dytė, nė fillim tė vitit 1945 nė Tivarė tė Jugosllavisė ?
Nga: Azem Hajdini
Hyrje
Pse u masakruan 3.760 Shqiptarė partizanė tė grupit tė dytė, nė fillim tė vitit 1945 nė Tivarė tė Jugosllavisė ?
- Poqese i bėjmė njė retrospektivė historisė do tė shohim se Sėrbija qėllim kryesor gjatė shekujve ka pasė dhe ende ka ēfarosjen fizike tė Shqiptarėve. Kėtu duhet kėrkuar edhe pėrgjigjen nė rastin e Tivarit. Ky rrėfim imi kėtė e deshmon padyshim.
I Mobilizimi i Shqiptarėve te moshes 16 deri nė 65 vjeē nė fillim tė vitit 1945 dhe dėrgimi i tyre nga Kosova nė frontin e Sremit e tė Trieshtės kishte qėllim kryesor largimin e popullatės sė aftė Shqiptare nga kjo trevė pėr t' ua lėnė brigadave serbe e malazeze duart e lira tė veprimit nė Kosovėn e ēliruar. Nė kėtė mėnyrė iu lehtėsua realizimi i planit tė ndyrė tė masakrit ndaj popullatės sė pambrojtur, siē ndodhi nė Skenderaj, Polac, Gllogovc ,Gjilan e shumė vise tjera tė Kosovés.
II Synimi tjetėr i kėsaj tradhtie ishte pengimi i realizimit tė vendimeve tė Konferences sė Bunjajt tė Gjakovės ku siē dihet mė 31 dhjetor 1943 dhe 1 e 2 janar 1944 u miratua rezoluta e cila u mundėson Shqiptarėve tė Kosovés pas luftės vetėvendosjen deri nė shkėputje. Pėr kėtė, u tha, garancia ėshtė Ushtria Nacional - Ēlirimtare e Jugosllavisė e ajo e Shqipérisė. Pėrveē kėtyre, kėtė e garntojnė edhe aleatėt e mėdhenj - Bashkimi Sovjetik, Anglia e Amerika ( Karta e Atlantikut, Konferenca e Moskės dhe e Teheranit ).
III Populli thot: >. Pėr kėtė ( ekzistojnė ) dokumentet zyrtare tė botuara nė libėr tė veēantė tė tė Kėshillit populluer tė Krahinės sė Kosovė - Metohisė 1943 - 1953 i shtypur nė Prishtinė mė 1955.
IV Dhe nė fund, Tivari ishte zgjedhur si vend mė i pėrshtatshėm pėr masakrėn e madhe tė Shqipatarėve nga se nė njė anė ishte i rrethuar nga deti, nė tjetrėn nga shkėmbinjtė e poashtu edhe ishte atėbotė i izoluar nga komunikimet e opinionit.
Pikėrisht pėr shkak tė dėshirės qe kjo ēeshtje tė mos mbetet nė harresė, vendosa publikisht ta njohtoj opinionin.
TRAGJEDIA E TIVARIT
Qė nė fillim po ceku se unė - luftėtar i gjallė dhe pėrjetues i kėsaj tragjedie, pėrkundėr klimės gjithnjė tė pavolitshme qė po mbretėron nė Kosovė me dekada nėn sundimin bolshevik monist tė regjimit serb, qysh nė nėntorin e vitit 1966 lidhur me kėtė vepėr mizore e tė papresedencė nė histori, kam kėrkuar ndriēimin e saj nė parashtresen qė ua kam bėrė Komitetit Qendror tė LKJ, KQ, LKS, KK, LK tė Kosovės dhe Komitetit komunal tė LK tė Mitrovicės, me ē' rast kam kerkuar zbulimin dhe demaskimin e atyre qė ndėrmorrėn kėtė masakėr.
Lidhur me pėrgjegjet e marra do tė ndalem mė gjėrsisht nė fund tė kétij shkrimi.
* * *
Siē dihet, Proklamatės sė Partisė Komuniste tė Shqipėrisė dhe PKJ me tė cilėn ftoheshin shtresat e gjera popullore nė kryengritje kundėr fashizmit, unanimisht iu pėrgjegjen edhe shqiptarėt e Kosovės, tė cilėt rrokėn armét dhe krah pėr krah me kombet dhe kombėsitė e tjera luftuan kundėr pushtuesve tė pėrbashkėt deri nė fitoren definitive dhe ēlirimin e vendit.
Nė fillim tė vitit 1945, kur fashizmit duhej dhėnė grushtin vendimtar dhe tė arrihej fitorja mbi armikun, njė numėr i madh i Shqiptaréve pjestarė tė aradhave partizane me pėrvojė nga vitet 1943 / 45 si dhe njė numėr vullnetarėsh tė tjerė qė u mobilizuan atėbotė, u caktuan tė shkojnė nga Kosova nė vijėn e Frontit tė Trieshtės pėr dy qellime themelore:
- Qė t'ia presin vijėn e frontit armikut tė fortifikuar nė frontin e Sremit, pėrkatėsisht t'u bėhet e pamundur forcave naziste tė tėrhiqen nė Austri apo Itali dhe.
- Tė marrin pjesė nė ēlirimin e Trieshtės dhe tė Istrisė, sė bashku me njėsité e tjera tė UNĒ - sė para se tė hynin nė kéto troje njėsitė anglo - amerikane, nė mėnyrė qė kėto territore t' i bashkangjiten shtetit amė - Jugosllavisė. Pėr kėtė qéllim nuk duhej kursyer asgjė e as numri i viktimave. Pėr arritjen e kėtij qéllimi janė nevoitur edhe forca tė mėdha si pér nga numri ashtu edhe pėr nga cilėsia luftarake.
Tė bindur nė idealet e larta qė shtronte para nesh fakti se shkonim nė front pėr tė ēliruar vendin, nė asnjė moment nuk na shkonte mendja se ndaj nesh pėrgaditej njė kurth monstruoz e djallézor. Pėrkundrazi, nga tė gjitha viset e Kosovės u tubuam mė se 4.600 veta, mė se 99 pėr qind shqipatarė, pėr tė marrė rrugėn e Tivarit.
Ē' ėshtė e vėrteta, ne kishim dėgjuar se edhe njé grup i ngjajshėm ėshtė nisur po nė kėtė rrugė para nesh, edhe ata pa ditur se ishin destinuar tė bėhen viktima tė njė masakri tė paskrupullt qė pėr nga monstruoziteti nuk ka edhe njė shembull nė historinė e njerėzimit. Jemi tė bindur se as i Polonisė e i Austrisė nuk kanė qenė me siguri mė tė rėnda, aq mė parė kur dihet se nė llogoret e lartėcaktuara kanė pėsuar kundėrshtarét e nacizmit, kurse nė Tivar masakri ėshtė bėrė pikrisht ndaj bashkė - luftėtarėve dhe popullit duarthatė.
Piknisje e kėtyre forcave ushtarake nė grupe ishin qendrat e rretheve dhe ato komunale tė Kosovės. Nė njėrėn nga kėto ku isha edhe unė e pėrbėnin ushtarėt e aradhave partizane tė rrethit tė Mitrovicės, tė Shalės sė Bajgorės dhe tė Drenicės, vullnetarė dhe shumė tė mobilizuar nga kėto anė nė njė numėr tė pėrgjithshem qė arrinte nė 1. 1oo - 1. 2oo luftėtarė.
Nė rrugė e sipér drejt Prizrenit ky numėr gjithnjė rritej, kėshtuqė me numrin e luftėtarėve qė na u bashkuan nga qendrat e rretheve dhe komunave tė Vushtrisė, Besjanės, Prishtinės, Kaēanikut, Gjilanit, Lipjanit, Shtimjes, Therandės, Burimit, Pejsė Gjakovės, Rahovecit, Dragashit, Prizrenit e viseve tė tjera u bėmė mbi 4.6oo veta. Ėshtė interesant pėr theksuar se nė nismė qė nga Mitrovica e deri nė Prizren kemi qenė tė organizuar nė njėsi ushtarake formacionesh tė ndryshme gjithnjė nėn komandėn e oficerėve ushtarakė shqiptarė dhe se komandohej nė gjuhėn Shqipe.
Mirpo, nė vendtubimin qendror nė Prizren u bė riorganizimi i pėrgjithėshem dhe nė fjalėn e rastit qė na e mbajten dy oficerė tė lartė dhe dy civilė, na u tha ndėr tė tjera nė gjuhėn shqipe dhe serbokroate se nė pjestarėt e kėtyre njėsive llogaritet shumė dhe se duhet tė mburremi me misionin qė na ėshtė besuar sepse do tė japim kontributin tonė nė ēlirimin e Istrisė dhe Trieshtės, tė popujve qė aq shumė kanė vujtur nėn okupimin e huaj si dhe t'ia prejmė vijėn e frontit tė Sremit , me ē'gje do ta shpetojmė ēlirimin e vendit dhe kapitullimin e nacizmit.
Poashtu na u komunikua se :
a )- Nė kėtė marshutė janė nisur 4.580 luftėtarė
b )- pér shkak tė rrugės sė gjatė deri nė Tivar, rrugė kjo e cila do tė kalohet nėpėr territorin e Shqipėrisė kėmbė, tė gjithė ata qė posedojnė armė t' i dorėzojnė e mos t' i bajnė pėr sė rėndi. U theksua se kjo vlen edhe pér oficerėt dhe nėnoficerėt Shqipatrė sepse, siē u tha, ata mbajnė armė hetorogjene si gjermane, italiane, bullgare etj., kurse porsa tė mbėrrijnė ne Kroaci do tė armatosen tė gjithė me armė mė moderne angleze.
Pėrcjelljen tonė, thanė ata, tash e tutje do ta sigurojnė oficerėt dhe ushtarėt e rryer serbė e malazezė, kinse pėr tė na mbrojtur mė mirė prej ēfardo rreziku nė rrugė.
c )- Posa tė mbėrrihet nė Kroaci, do tė bėhet riorganizimi i kėtyre njėsive nė brigada, batalone, ēeta e togje, kurse udhėheqjen me to do ta rimarrin oficėret e ē' armatosur shqiptarė.
Duke qenė tė sinqertė, tė ēiltėr e tė pastėr nė shpirt, sikurse e ka zakon shqipatri, e tė bindur se Partia komuniste nuk do ta ndjek politiken e shfarosjes sė Shqiptarėve siē ishte nė Jugosllavinė e Vjetėr, urdhėrat qė na i dhanė kėtu i respektuam e mandje i vlersuam si humane dhe shprehje kujdesi ndaj nesh. Askush nuk dyshonte se pas kėsaj fshehej njė dramė e vertetė pėr popullin Shqiptar, e pa shenuar nė histori. Fjalėt dhe parullat se po shkojmė nė front si dhe lėnja e armėve kinse pėr tė na kursyer nga mundimet e rrugės sė gjatė, ishin vetėm mashtrim pėr te realizuar mė lehtė qėllimin, nga se duarthatė s' ka rezistencė, ndėrkaq Tivari ishte zgjedhur si skuta mė e izoluar e Malit tė Zi, ku largė prej tė gjitha lidhjeve komunikative, nė mėnyre mė tė padiktueshme do tė ekzekutohej krimi i paparė nė Histori. Konfiguracioni i terrenit me shkambinjė kanjone e det te gjerė ofronin mundėsi ideale qė tė pėrbinin pa gjurmė te gjitha viktimat dhe kufomat e masakrit dhe keshtu krejt kėtė krim ta mbulojė terri dhe heshtja, pa depėrtua asnjė fjalė dhe e dhėnė nė opinion, e mos te flasim mė pér ndonjė jehonė mė tė madhe ne vend apo jashtė tij.
Planifikuesit e kėtij masakri nuk ka mundur madje t' i kėnaqė as dėrgimi i kétyre 4.6oo Shqipatarvė nė frontin e Treshtės, qė atje tė vriten nga armiku fashist. Tė pėrshkuar deri nė palc me urrejtje shoviniste antishqiptare, ata donin qė vet, nė mėnyrė ekzeltative tė shfryhen e kėnaqen me sadizmin e vet shtazarak.
Nė Prizren qėndruan dy ditė, derisa u tubuam tė gjithė dhe derisa u bė riorganizimi nė njėsi. Nga Prizreni, kolona e jonė e gjatė u nis nė drejtim tė territorit tė Shqipėrisė, e pėrcjellė tash nga pjestarėt e brigadave serbe e malazeze tė armatosur deri nė dhėmbė, e qė kishin pėr qėllim gjoja ta sigurojnė marshutėn.
Me tė kaluar tė kufirit tė Kosovės, sjelljet e mėparshme sadopak korrekte tė pėrcjellėsve tanė tė cilėt prej Mitrovicės e deri ne Kukės, megjithate i ngjanin sjelljeve te bashkėlutetarėve, kėtu e tutje tashmė u shėndrruan nė sjellje tė armiqėve tė paskrupullt, si tė bishave tė egra. Tani ata nuk na konsideronin, lere mė si bashkélutėtarė tė tyre, por as si robėr tė luftės, ndaj te cilėve edhe robėruesit mė gjakatarė e mė tė pacivilizuar konventat ndėrkomtare i obligojnė qė tė sillen nė mėnyrė sadopak humane. Madje, ata s'na konsideronin as si kope bagėtish, sepse ėshtė e ditur se barinjtė kujdesen qė kopenė ta shpijnė deri nė vendin e caktuar, kurse pėr pėrcjellsit tanė ishte krejt njė se a do tė vdesim gjatė rrugės apo kėtė gjė do ta bėjnė atje nė Tivar, nė vendin e caktuar pėr kryrjen e masakrit masiv ndaj Shqipatrėve. Na grahnin si tė denuarėve me vdekje, kur i shpiejnė nė vendin e ekzekutimit. Sipas deshirės, ndoshta edhe tė ushtarit mė tė thjeshtė, qė ndodhej nė percjelljen tonė, nėse i tekej, mund tė na ndante cilindo prej nesh nga kolona, ta bante shoshė me automatik, apo ta therte pa rreshtur me bajonetė e kufomėn ta shtyente me majen e ēizmes ushtarake nė hendek, pėr t' ua lėnė korbave si ushqim. Kėtė e bėnin pa kurrfarė droje se dikush do t' i merrte nė pėrgjegjsi pėr njė krim tė tillė.
Sa mė shumė qė largoheshim nga Kosova, pėrcjellsit tanė gjithėnjė e mė shumė e tregonin ftyrėn e vėrtetė tė bishės gjakpirėse. Nė ēdo hap drejt Tivarit, ata i shtonin torturat dhe represaljet ndaj nesh, dhe siē dukej, kėto u shérbenin si uvertyrė para shfaqjes sė madhe qė do ta realizonin nė Tivar. Duke konsideruar se u ėshtė ofruar njė rast shumė i volitshėm pėr ta shprehur shkallėn , pėrcjellėsit tanė, serbė e malazezė, bėnin gara nė mes vedi sekush do t' ia kalojė tjetrit pėr nga egėrsia dhe pashpirtėsia. Pėrveē qė na mundonin me uri, duke mos na dhėne fare ushqim, akoma mė shumė na na mundonin me etje, duke na penguar tė afrohemi te ndonjė burim apo prrockė e kthjellėt pėr t' u freskuar, apo shuar etjen.
Poashtu, pėr ne nuk kishte strehim as kur binte shi e as kur bėnte tė ftohtė. Natėn e kalonim nėn qiellin e hapté e pėrcjellsit tanė flenin e pushonin nė objekte tė mbuluara.
Rrugės, pėrcjellsit tanė vazhdimisht ndėrroheshin. Derisa njė numér sish marshonte krahas kolonés, tė tjerėt pushonin nė kuaj ose nė qerre. Kėshtu ata ndėrroheshin, ndėrsa ne tė uritur, tė etur e tė rraskapitur duhej tė ecnim me atė tempo qė na e diktonin pėrcjellsit tanė tė ngopur e tė pushueshėm. Kėshtu marshonim tėrė ditėn, me pėrjashtim tė disa pushimeve nga gjysėm ore, jo aq pėr pushimin tonė, por mė tepér pėr t' u ngopur ata me tė mirat qė i kishin marrė me vetė. Gjatė kėtij pushimi duhej t' i kryenim nevojat tona fizologjike, nga se ato gjatė marshimit mund t' i bėnim vetėm nė brekė.
Disa prej nesh fizikisht mė tė dobėt nuk mundeshim me iu pėrballua mundimeve. Kishte raste qė tė sėmurėshin, e ndodhte tė vdesnin rrugės. Disa qė nuk mundeshin me ecė, pėrcjellėsit tanė i shpallnin simulant, andaj i pushkatonin aty pėr aty. Plumbin nė kokė apo bajonetėn nė gjoks e merrte edhe ai qė pėr njė hap sado tė vogėl ménjanohej nga rreshti pėr ta zbathur kėpucėn qė ia kishte vrarė kėmbėn, ose ai qe me kapele donte tė merrte ujė nė prrockė dhe pėr raste tė ngjashme. Sa ėshtė numri i atyre viktimave qė u mbetėn eshtrat rrugės pa arritur fare nė Tivar, askush nuk e di saktsisht, por pa dyshim ai ėshtė i madh. E them kėshtu, sepse nė kolonen e gjatė qė e pėrbėnin mbi 4.500 veta ai qė ishte nė krye tė saj nuk kishte mundėsi ta dij se ē' po ndodhė nė mes apo nė fund te kolonės, e poashtu ai i fundit nuk kishte mundėsi ta dinte se ē' po ngjet nė krye tė kolonės.
Nė kéto rrethana, ditėn e parė tė marshimit tonė, rreth ores 20 arritém nė Kukės, kurse lumin e atyshėm e kaluem pėrmes njė vigu pasi qė ura kishte qenė e shkatrruar. Atė natė mbetėm nėn qiellin e hapur, nė reshje tė imta shiu. Ishim tė rrethuar nga Drini i bardhė, e nėn mbikqyrjen e vazhdueshme tė forcave ushtarake serbo - malazeze. Diku kah mesnata filluan tė ftohen nė shtab njerézit mė autoritativ tė radhave tona, sidomos ata tė cilét kishin rėnė nė sy mė parė si eprorė tanė ushtarak rrugės pér nė Prizren, siē u tha, kinse pér konsulltime pėr rrugėn e mėtejme. Aty kah ora 01 pas mesnate dėgjuam disa tė shtėna me pushkė automatike dhe britma te tmerrshme tė cilat na habitėn dhe frikasuan, por ende besonim se nuk éshtė fjala pėr ndonjė
|
