RILINDJA KOMBĖTARE

Kryengritja e vitit 1847 nė Shqipėrinė e Jugut

Nė Shqipėrinė e Jugut Porta e Lartė e shpalli me bujė Tanzimatin (dekretin e Gjylhanesė) mė 1845, nė njė ceremoni tė organizuar nė Janinė. Por kishte vite qė vendi po i ndiente pasojat shkatėrrimtare tė ekspeditave ushtarake dhe tė arbitraritetit tė nėpunėsve grabitqarė osmanė. Nė sanxhakun e Beratit, tė formuar rishtazi, qė pėrfshinte edhe krahinat e Vlorės, tė Mallakastrės, tė Skraparit e tė Pėrmetit, u ngarkua me detyrėn e mytesarifit Hysen pashė Vrioni, ēifligari mė i madh i atyre trevave. Forca tė rėndėsishme ushtarake, njė pjesė e tė cilave udhėhiqeshin nga Hysen pashė Vrioni, filluan tė pėrshkonin vendin duke ēarmatosur popullsinė dhe duke nxjerrė me forcė taksa e nizamė. Njė dėshmitar i kohės, Demir agė Vlonjati, tregon se, sapo afroheshin ekspeditat turke, tė gjithė njerėzit iknin nga shtėpitė “sikur tė kishte rėnė murtaja”. Zbatimi me dhunė e me vrazhdėsi i reformave, ndonėse nė krye u bė vetėm nė disa krahina, e kishte shtuar sė tepėrmi urrejtjen e masave popullore ndaj sundimtarėve osmanė dhe kishte pėrgatitur truallin pėr njė kryengritje tė re.
Duke e ndier kėtė rrezik, qeveritarėt osmanė i ftuan krerėt e Toskėrisė nė Manastir pėr t’i bindur qė tė hiqnin dorė nga qėndresa e tė pranonin Tanzimatin. Tė njėjtėn gjė bėnė nė Janinė me rreth 800 agallarė e koxhabashė tė fshatrave, si edhe me pėrfaqėsues tė parisė sė qyteteve e tė institucioneve fetare. Ata zyrtarisht u dhanė autoriteteve osmane pėrgjigje pozitive, por nė tė vėrtetė, siē doli mė vonė, shumica kishte vendosur ta kundėrshtonte me tė gjitha mjetet sistemin e ri.
Pėr organizimin mė tė mirė tė qėndresės, krerėt e Shqipėrisė sė Jugut mblodhėn kuvendin e tyre nė Mesaplik tė Vlorės, nė qershor 1847, nė tė cilin morėn pjesė pėrfaqėsues nga mjaft krahina tė Shqipėrisė, kryesisht tė asaj tė Jugut. Shumicėn dėrrmuese nė kuvend e pėrbėnin pėrfaqėsuesit e fshatarėsisė. Kuvendi u shpreh kundėr Tanzimatit dhe vendosi tė mos jepeshin ushtarė, tė mos paguheshin taksa tė reja dhe tė mos pranohej administrata e re osmane. Ai mori edhe vendime tė tjera me rėndėsi tė madhe politike. Kuvendi e shpalli popullin shqiptar, myslimanė e tė krishterė, njė dhe tė pandarė, bėri thirrje qė tė gjithė, pa pėrjashtim, tė hidheshin nė luftė kundėr sundimtarėve osmanė dhe kėrkoi qė t’u sigurohej jeta, nderi e pasuria tė gjithė shqiptarėve pavarėsisht nga feja. Kuvendi porositi qė forcat e armatosura shqiptare, tė cilat do tė mblidheshin nė krahina tė ndryshme, tė mos i shkaktonin as dėmin mė tė vogėl popullsisė dhe ushqimi i luftėtarėve tė sigurohej nga taksat e vjetra qė jepte vendi. Mbi kėto baza u formua besėlidhja e pėrfaqėsuesve tė Shqipėrisė sė Jugut ose, siē u quajt, “Lidhja Kombėtare Shqiptare”. Lidhja formoi njė komitet pėr drejtimin e veprimtarisė politike e ushtarake, nė krye tė tė cilit u zgjodh Zenel agė Gjoleka nga ****eleshi, i dėgjuar pėr trimėrinė dhe pėr pėrvojėn luftarake qė kishte fituar nė kryengritjet e viteve 30.
Kur nė fillim tė korrikut xhelepēinjtė erdhėn nė ****elesh pėr tė mbledhur taksat e bagėtive, ata u pritėn me armė nga popullsia. Zenel Gjoleka me 500 luftėtarė u drejtuan kundėr Delvinės, qendėr e administratės osmane, tė cilėn e ēliruan. Kryengritja pėrfshiu gjithė Labėrinė dhe brenda pak kohėsh u pėrhap edhe nė trevėn e Ēamėrisė, tė Pėrmetit dhe sidomos tė Mallakastrės, ku fshatarėt kryengritės zgjodhėn si udhėheqės Rrapo Hekalin. Nė tė njėjtėn kohė shpėrthyen kryengritje nė trevat veriore, nė rrethet e Elbasanit, tė Tiranės, tė Matit, tė Dibrės, tė Plavės e tė Gucisė.
Ēifligarėt vrionas mobilizuan tė gjitha forcat e tyre dhe, tė pėrkrahur nga reparte ushtarake turke, sulmuan Mallakastrėn. Njė betejė e ashpėr qė zgjati tri ditė u zhvillua nė fshatin Greshicė. Kryengritėsit, tė cilėve u erdhėn nė ndihmė fshatarė nga Myzeqeja dhe nga krahina e Vlorės, i shpartalluan forcat armike dhe kapėn tė gjallė Isuf bej Vrionin me tė vėllanė, qė kryesonin ekspeditėn; tė dy i ekzekutuan nė Qafėn e Sinjės.
Pas kėsaj fitoreje kryengritėsit, rreth 1 000 veta, me Rrapo Hekalin nė krye, iu drejtuan Beratit dhe e rrethuan. Pas disa ditė luftimesh qyteti ra nė duart e tyre. Kryengritėsit u pėrpoqėn tė merrnin kėshtjellėn ku ishin strehuar qeveritarėt turq e vendas, si edhe forcat turke, por u detyruan tė tėrhiqeshin nga zjarri i fortė i artilerisė. Pėr tė mbajtur kalanė tė rrethuar, nė Berat u grumbulluan forca tė reja tė ardhura nga krahinat pėrreth, deri nga Dangėllia e Pėrmeti. Ndėrkohė, forcat e shtuara tė kryengritėsve, tė udhėhequra nga Zenel Gjoleka, po arrinin suksese tė reja. Pasi shpartalluan njė ushtri turke qė vinte nga Janina, ata sulmuan Gjirokastrėn dhe e rrethuan garnizonin nė kala.
E shqetėsuar nga kėto humbje dhe nga pėrhapja e gjerė e kryengritjes, qeveria e Stambollit, e cila nė fillim mendonte t’i bėnte ballė kryengritjes me forcat qė kishte nė vend, mobilizoi trupa tė reja, tė cilat u pėrqendruan sidomos nė Manastir e nė Janinė pėr tė asgjėsuar vatrat mė tė rrezikshme tė kryengritjes nė jug. Qeveria turke zuri edhe brigjet detare, pėr tė ndaluar ndihmėn qė mund t’u vinte kryengritėsve nga Muhamet Aliu i Egjiptit. Pėr t’i ardhur nė ndihmė garnizonit tė rrethuar nė Gjirokastėr, u dėrgua nga Thesalia njė ushtri prej 3 000 vetash nėn komandėn e njė feudali shqiptar, Shahin bej Kosturit. Por, qė nė pėrpjekjet e para me kryengritėsit nė jug tė Gjirokastrės, forcat turke u thyen nga forcat shqiptare tė udhėhequra nga Zenel Gjoleka.
Fitoret e kryengritėsve bėnė bujė nė Shqipėri dhe jashtė saj. Jehona e tyre u ndie edhe nė Kosovė, ku filluan tė dukeshin shenjat e njė lėvizjeje tė re. Nėpunėsit turq braktisnin nė panik postet sapo dėgjonin pėr afrimin e kryengritėsve. Udhėtari anglez E. Spenser, qė udhėtonte nė kėtė kohė nėpėr Shqipėri, shkruante: “Heroi i ditės kudo ėshtė Gjoleka”.
Pėr tė siguruar suksesin e plotė tė kryengritjes, Komiteti i Lidhjes u pėrpoq tė gjente edhe njė aleat tė jashtėm. Pėr kėtė qėllim ai iu drejtua Greqisė, marrėdhėniet e sė cilės me Stambollin nė kėtė kohė ishin acaruar. Qeveria greke tregoi interesim tė veēantė pėr kryengritjen shqiptare, jo vetėm sepse pėrpiqej t’i shkaktonte vėshtirėsi Turqisė duke nxitur shqiptarėt, duke u premtuar edhe ndihma materiale e financiare, tė vijonin luftėn, por edhe sepse synonte qė ta vinte kryengritjen shqiptare nė shėrbim tė saj pėr tė realizuar lakmitė territoriale ndaj Shqipėrisė sė Jugut, qė ishin shpallur zyrtarisht qysh mė 1844 me tė ashtuquajturėn Megali Idea (Idea e Madhe). Kėto qėllime ishin shkaku qė bisedimet ndėrmjet Zenel Gjolekės dhe kryeministrit grek J. Koletis nuk patėn sukses.
Bisedimet shqiptaro-greke dhe rreziku qė mund t’i vinte nga njė aleancė e mundshme ushtarake ndėrmjet kryengritėsve e Greqisė e shtynė Portėn e Lartė tė vepronte mė me vendosmėri pėr ta nėnshtruar sa mė parė Toskėrinė. Sulltani i shpalli “fermanllinj” Zenel Gjolekėn e pasuesit e tij. Njė ushtri prej 15 mijė vetash u nis nga Manastiri nė drejtim tė Beratit.
Zenel Gjoleka e Tahir Ēapari, nė krye tė 1 500 kryengritėsve, mė 28 gusht 1847 i dolėn pėrpara ushtrisė osmane prej 5 000 vetash, qė ishte nisur nga Janina. Pas pėrleshjes qė zhvilluan me tė nė fshatin Dholan, nė verilindje tė Janinės, i shkaktuan asaj disfatė. Me kėtė fitore para kryengritėsve u hap rruga pėr nė Janinė, tė cilėn mund ta merrnin edhe pėr shkak se garnizoni i qytetit pėrbėhej nė shumicė nga ushtarė shqiptarė. Por marshimi i mėtejshėm i kryengritėsve drejt Janinės u ndal pėr shkak tė lajmit se forcat e tjera ushtarake osmane po pėrparonin nga Manastiri drejt Beratit e Mallakastrės. Zenel Gjoleka u hodh nė Labėri, ku ishin drejtuar forcat e shumta osmane.
Kryengritėsit e udhėhequr nga Rrapo Hekali goditėn forcat ushtarake tė komandantit tė Rumelisė gjatė rrugės drejt Beratit, nė afėrsi tė kėtij qyteti. Sapo ushtria turke iu afrua qytetit, garnizoni i rrethuar doli nga kalaja dhe sulmoi kryengritėsit nė qytet. Duke u ndodhur midis dy zjarresh dhe pėrballė fuqive shumė mė tė mėdha, kryengritėsit u tėrhoqėn nga qyteti nė rrethet e tij dhe vijuan luftėn tė ndarė nė ēeta mė tė vogla e me sulme tė befasishme.
Nga Berati ushtria osmane u hodh nė Vlorė pėr t’u bashkuar me pjesėn tjetėr qė kishte ardhur nga deti dhe pėr tė ndarė forcat kryengritėse tė Rrapo Hekalit nga ato tė Zenel Gjolekės. Prej andej ushtria u drejtua pėr nė Labėri, ku nuk hyri dot nėpėrmjet Grykės sė Kuēit, sepse aty ishin pėrqendruar kryengritėsit e Zenel Gjolekės, por nga ana e Mesaplikut. Ushtria osmane dogji fshatrat Bolenė, Kuē, Kallarat etj.
Reparte tė tjera ushtarake osmane zbarkuan nė Himarė pėr t’u rėnė kryengritėsve prapa krahėve. Nė kushte tė tilla edhe Zenel Gjoleka i ndau kryengritėsit nė ēeta mė tė vogla. Njėra prej tyre u ndesh me forcat osmane nė fshatin Palavli, nė fushė tė Delvinės. Ndonėse luftuan me trimėri, kryengritėsit u thyen pėrballė ushtrive tė shumta armike.
Me shtypjen e kryengritjes nė Shqipėrinė e Jugut, trupat osmane pėrdorėn gjerėsisht terrorin mbi popullsinė, duke e vijuar ekspeditėn ndėshkuese edhe gjatė dimrit 1847-1848. Ato mundėn tė shtinin nė dorė udhėheqėsit kryesorė tė kryengritjes, si Rrapo Hekalin me tė vėllanė Hamitin, Tahir Ēaparin dhe mbi 1 000 luftėtarė tė tjerė, tė cilėt i burgosėn dhe i internuan. Rrapo dhe Hamit Hekali vdiqėn nė burg, ndėrsa Zenel Gjoleka me njė grup besnikėsh u tėrhoqėn nė Greqi, ku gjetėn strehim. Ushtria turke arriti tė shuante njėrėn pas tjetrės vatrat e qėndresės edhe nė trevat e tjera. Qeveria osmane ndėrmori atėherė zbatimin e sistemit tė ri tanzimatist nė Shqipėrinė e Jugut.
Kryengritja e 1847-ės shėnon njė shkallė mė tė lartė tė lėvizjeve ēlirimtare kundėr Tanzimatit si pėr nga pėrmbajtja, ashtu edhe pėr nga shtrirja e organizimi i saj. Ajo dallohet nė radhė tė parė pėr rolin aktiv tė masave fshatare nė drejtimin e saj. Kjo kryengritje luajti njė rol tė rėndėsishėm pėr bashkimin e shqiptarėve si njė tėrėsi etnike me interesa tė pėrbashkėta, pavarėsisht nga feja e krahina, ashtu siē ishte vendosur nė kuvendin e Mesaplikut. Ideja e bashkimit u shpreh edhe nė kėngėt popullore qė iu kushtuan kryengritjes. Nė njė nga kėto kėngė poeti popullor i drejtohet Zenel Gjolekės me fjalėt “sos lėfton pėr vete, / por pėr gjithė vilajete” dhe vė nė dukje se udhėheqėsi trim nuk lufton “as pėr mua, as pėr ti, / po pėr gjithė Shqipėri”. Duke folur pėr kėtė kryengritje, Sami Frashėri vinte nė dukje qė ajo kėrkoi bashkimin e tė gjitha trojeve shqiptare nė njė Shqipėri autonome.
Nė folklor gjejmė mjaft tė dhėna edhe pėr karakterin shoqėror tė kėsaj kryengritjeje tė drejtuar, ashtu si edhe tė tjerat, kundėr grabitjes nga shteti osman dhe nga feudalėt e mėdhenj vendas. “Nizam e xhelepe s’ka / ėshtė vendi fukara”, thuhet nė njė kėngė. Dhe nė njė memorandum, tė hartuar nga krerėt e lėvizjes mė 15 gusht 1847, kryengritėsit vinin nė dukje se nuk kishte kush tė pėrkujdesej pėr “fakir fukaranė”.

3. IDEOLOGĖT E PARĖ TĖ LĖVIZJES KOMBĖTARE

Krahas dukurive tė reja politike e shoqėrore tė kryengritjeve kundėrosmane tė viteve 30-40, ku spikatėn kėrkesat pėr trajtimin e veēantė tė Shqipėrisė dhe pėr administrimin e saj nga njerėzit e vendit, lindi dhe u zhvillua nė Shqipėri edhe ideologjia kombėtare. Shprehėsit e parė mė tė shquar tė ideve tė reja u bėnė Naum Veqilharxhi dhe Jeronim de Rada.

Naum Veqilharxhi dhe veprimtaria e tij nė vitet 40
Naum Veqilharxhi (1797-1854) lindi nė Vithkuq (rrethi i Korēės), qė ishte njė qytezė me zeje e tregti tė zhvilluar dhe me njė popullsi arsimdashėse. Qė nė moshė tė re, para vitit 1806, ai shkoi nė Vllahi, ku kishte njė koloni tė rėndėsishme shqiptarėsh. Mė 1821 Naumi, bashkė me shqiptarė tė tjerė, mori pjesė nė kryengritjen e madhe popullore qė shpėrtheu nė Vllahi kundėr sundimit osman nėn udhėheqjen e Tudor Vladimireskut.
Lufta qė zhvilloi kundėr sundimit osman nė dhe tė huaj ia shtoi dashurinė pėr vendlindjen. Duke punuar si avokat nė Brailė tė Rumanisė, ai u njoh me idetė pėrparimtare dhe u formua si iluminist. Kėtu ai iu kushtua me mish e me shpirt ēėshtjes sė ēlirimit kombėtar tė atdheut tė vet, Shqipėrisė.
Naumi, i cili edhe nė dokumentet vetjake nė mėrgim e cilėsonte veten me kombėsi shqiptare, kishte besim tė patundur te populli shqiptar, nė aftėsitė e tij pėr t’u ndriēuar e pėr t’u ēliruar dhe nė tė ardhmen e tij mė tė mirė. Ky besim buronte jo vetėm nga patriotizmi i flaktė dhe nga pėrvoja e njohuritė filozofike e historike qė kishte fituar, por edhe nga realiteti i Shqipėrisė, ku kryengritjet ēlirimtare kundėr sundimit osman pasonin njėra-tjetrėn nga jugu nė veri.
Si iluminist Naumi arriti nė pėrfundimin se popullit shqiptar, tė zhytur nė padije, i duhej patjetėr arsimimi nė gjuhėn amtare si mjet pėr ngritjen e ndėrgjegjes dhe pėrparimin shpirtėror e material tė tij, se pa zhvillim kulturor nuk mund tė kishte ēlirim politik tė popullit. “Ka ardhur koha, - shkruante ai mė 1846, - qė t’i flakim tė gjitha paragjykimet e vjetruara, ka ardhur koha qė tė mendohemi mė me pjekuri dhe mė me guxim tė kėmbejmė udhė, duke marrė kėtej e tutje si shembull kombet e pėrparuara mbi tokė... Dhe duke synuar kėtu, le tė ecim pa u lėkundur, me guxim, me durim dhe me kėmbėngulje”.
Nevoja pėr masa tė frytshme e konkrete nė fushėn e arsimit nė gjuhėn shqipe ishte bėrė veēanėrisht e theksuar nė vitet 40, me shtimin e numrit tė shkollave tė huaja qė filluan tė hapeshin nė Shqipėri.
Naum Veqilharxhi u bė shprehės i atyre rretheve atdhetare shqiptare, brenda e jashtė vendit, tė cilat e kuptuan rrezikun e madh qė paraqisnin shkollat e huaja pėr bashkimin e popullit shqiptar dhe pėr ēlirimin e tij kombėtar dhe qė e ndien nevojėn e ngutshme pėr tė pėrhapur arsimin nė gjuhėn amtare. Prandaj ai kėrkonte njė shkollė tė re, shqipe nga gjuha, racionaliste nga pėrmbajtja dhe masive nga shtrirja. Nė kushtet e Shqipėrisė sė prapambetur rruga drejt kėtij arsimi do tė fillonte nga abetarja dhe pėr ta hartuar atė duhej pėrgatitur alfabeti shqip. Alfabetet latine, greke ose arabe, qė ishin pėrdorur deri atėherė pėr shkrimin e shqipes, pa ndonjė pėrshtatje tė veēantė, jo vetėm nuk jepnin plotėsisht tė gjithė tingujt e saj, por kishin marrė edhe ngjyrė fetare e ishin bėrė pėrēuese ndikimesh politike tė huaja. Naum Veqilharxhi mendonte se shqiptarėt si komb i veēantė, me gjuhė tė veēantė, duhej tė kishin edhe alfabetin e tyre.
Me alfabetin e ri qė sajoi qysh nė vitet 20, duke huajtur edhe elemente nga alfabetet e tjera, ai kishte hartuar disa tekste; por kėto, siē duket, pėr vėshtirėsi teknike e mungesė mjetesh mbetėn pėr dy dhjetėvjeēarė tė pabotuara. Mė 1844 Naum Veqilharxhi botoi nė Rumani “Evetarin” e tij, njė abetare e vogėl e poligrafuar, e cila ėshtė abetarja e parė e gjuhės shqipe. Abetarja u shpėrnda nė krahinat jugore tė Shqipėrisė, nė Korēė, nė Pėrmet, nė Berat, nė Gjirokastėr etj. Megjithėse alfabeti ishte i vėshtirė pėr t’u pėrvetėsuar, abetarja ngjalli entuziazmin e bashkatdhetarėve. Nė njė letėr, qė i drejtohej autorit nga Korēa mė 22 prill 1845, e njoftonin se abetaret i kishin marrė “... me gėzim tė madh dhe me kėnaqėsi”. Letra i bėnte tė ditur se paria e Korēės kishte vendosur tė fillonte njė fushatė pėr tė ndihmuar Naum Veqilharxhin tė blinte njė shtypshkronjė dhe tė hapte shkolla shqipe. “Mjaft pėr kaq kohė nėn zgjedhėn e paditurisė, - shkruanin patriotėt korēarė. - Tė shpresojmė se brenda njė kohe tė shkurtėr arsimi do tė shtrihet nė mbarė atdheun tonė dhe nė mbarė kombin tonė... Na dėrgoni sa mė shumė evetore, sepse bashkatdhetarėt po kėrkojnė pareshtur tė gjejnė akoma nga kjo abetare”. Kjo pritje e ngrohtė e kėto fjalė tregonin se nisma e Naum Veqilharxhit shprehte aspiratat e njė shtrese tė gjerė shoqėrore brenda vendit, qė ndiente nevojėn pėr t’u arsimuar nė gjuhėn amtare si kusht i rėndėsishėm pėr tė ēarė errėsirėn mesjetare dhe pėr t’i hapur atdheut rrugėn e pėrparimit.
Pėr t’iu pėrgjigjur kėrkesės sė patriotėve korēarė, mė 1845 Naum Veqilharxhi botoi njė abetare tė dytė me titull “Fare i ri evetar shqip”, shumė mė tė plotė se e para dhe me njė parathėnie tė gjerė. Nė kėtė abetare Naumi bėnte pėrpjekje serioze pėr ta vėnė mėsimin e shqipes mbi baza shkencore; ai e pasuroi gjuhėn shqipe me njė varg fjalėsh e termash tė kulturės e tė shkencės. Abetaret e Naum Veqilharxhit luajtėn njė rol tė rėndėsishėm nė Rilindjen Shqiptare, hodhėn hapat e parė tė arsimit nė gjuhėn shqipe.
Pas botimit tė abetares sė dytė Naum Veqilharxhi, me sa duket, u pėrpoq tė krijonte njė shoqėri kulturore shqiptare, e cila do tė merrej me botimin nė Rumani tė librave nė gjuhėn amtare dhe me dėrgimin e tyre nė Shqipėri.
Naum Veqilharxhi ishte njė mendimtar i shquar iluminist dhe hyri nė histori edhe si ideologu i parė i Rilindjes Kombėtare Shqiptare. Idetė e tij ai i shprehu nė “Qarkoren”, hartuar nė gjuhėn greke, qė u drejtoi nga Rumania, rreth mesit tė viteve 40, bashkatdhetarėve ortodoksė nė Shqipėri, nė letrėn e gjatė polemizuese dėrguar nipit tė vet, qė i quante pėrpjekjet e tė ungjit pėr ēėshtjen shqiptare “himera” dhe nė parathėnien e abetares sė vitit 1845. Kėto janė dokumentet e para ideologjike e programatike tė njohura deri mė sot tė Lėvizjes Kombėtare Shqiptare, tė hartuara nga njė pėrfaqėsues i intelektualėve atdhetarė shqiptarė.
Naum Veqilharxhi nisej nga koncepti dialektik se, si nė natyrė, ashtu edhe nė shoqėri vepron ligji i zhvillimit, se nė bazė tė kėtij ligji kalohet nga mė e ulėta nė mė tė lartėn, nga e vjetra nė tė renė. “Asnjė komb nuk ka rėnė nga qielli”, “...shoqėria, bashkėpunimi e ka bėrė njerinė”. Fjalėt e rėnda qė mund tė thuheshin pėr shqiptarėt, shkruante ai, “tregojnė njė gjendje qė shkėmbehet e nuk mbetet pėrjetė. Vetėm kafshėt e kanė tė pėrcaktuar fatin nga natyra. Njeriu zhvillohet nga tė voglat duke pėrparuar”.
Nė gjykimin e gjėrave Naum Veqilharxhi vinte arsyen, tė cilėn, nė kundėrshtim me dogmatizmin mesjetar, e quante njė mjet shumė tė rėndėsishėm qė e ndante njeriun nga bota e kafshėve dhe e bėnte zotin e tė fshehtave tė gjithėsisė.
Sipas kėtyre koncepteve filozofike Naumi trajtoi edhe ēėshtjen shqiptare, historinė e kombit tė vet dhe detyrat qė qėndronin pėrpara vendit. Kombi shqiptar, theksonte ai, ėshtė krijuar nė tė njėjtėn kohė me kombet e tjera, zė njė vend tė caktuar nė tokė, ka karakter tė veēantė, gjuhė e zakone tė veēanta, shekujt e tij mitologjikė, heroikė, politikė e fetarė dhe ruan nė gjirin e tij njė thesar tė madh kulturor. Tė ndihmoje kėtė komb tė fitonte ndėrgjegjen dhe tė zhvillohej Naum Veqilharxhi e quante “njė borxh ndaj vendlermit” (vendlindjes).
Shakun kryesor tė gjendjes sė mjeruar nė tė cilėn ndodhej populli shqiptar ai e shihte te “pushtimet e shpeshta”, te “pėrmbysjet e gjithanshme”, te “ndryshimet politike”, te “dogmat fetare”, te “padija” dhe sidomos te “lėnia pas dore e gjuhės sonė kombėtare dhe zėvendėsimi i saj me njė gjuhė tė huaj...”. Faktor vendimtar pėr nxjerrjen e vendit nga kjo gjendje, Naum Veqilharxhi, si iluminist, quante pėrhapjen e arsimit e tė kulturės nė gjuhėn amtare. “Ato kombe qė mbetėn nė padije, - shkruante ai, - u shėmbėllejnė thjesht skllevėrve...”, kėto kombe “...vetėm atėherė mund tė dalin nga gjendja e turpshme e mjerimit tė tyre kur do tė fillojnė tė lėvrojnė gjuhėn e tyre kombėtare...”.
Me kėtė bindje dhe i ndėrgjegjshėm pėr rrezikun qė i vinte atdheut nga arsimi nė gjuhė tė huaj, Naum Veqilharxhi i ftonte bashkatdhetarėt e tij tė pėrhapnin arsimin dhe kulturėn nė gjuhėn amtare. Ai u jepte zemėr bashkatdhetarėve dhe i kėshillonte tė mos dėshpėroheshin nga gjendja e vajtueshme nė tė cilėn ndodhej vendi i tyre. “Le tė hedhim farėn e mirė, - shkruante ai, - dhe me siguri vetė natyra e shenjtė e ngjarjeve do tė ndihmojė pėr gjallėrimin, mbirjen dhe rritjen e saj, pemėt e bukura dhe shumė tė ėmbla tė sė cilės do t’i korrė padyshim brezi i ardhmė...”.
Naum Veqilharxhi kėrkonte qė shkolla shqipe tė ishte jo vetėm pėr tė pasurit, por edhe pėr tė varfrit dhe interesi i atdheut tė vihej mbi interesin vetjak. Por ai nuk e prekte, veēse nė mėnyrė tė papėrcaktuar, ēėshtjen e qėndrimit ndaj qeverisė osmane. Megjithėse kryengritjet ēlirimtare nė Shqipėri kishin paraqitur kėrkesėn e vetėqeverisjes sė vendit, Naumi, me sa duket, mendonte qė mė parė duheshin shfrytėzuar kushtet e krijuara formalisht nga dekreti i Tanzimatit pėr tė zhvilluar njė veprimtari energjike nė fushėn e arsimit e tė kulturės nė gjuhėn amtare, derisa tė rritej ndėrgjegjja kombėtare e tė arrihej bashkimi i popullit nė atė shkallė qė tė lejonte shtrimin e ēėshtjes sė marrėdhėnieve politike me Turqinė.

4.KUNDĖRSHTIMI I PLANEVE EKSPANSIONISTR TĖ SHTETEVE FQINJE
SHQIPĖRIA DHE KRIZA LINDORE E VITEVE 1853 - 1856

“Megali Idea” greke dhe “Naēertania” serbe

Kryengritjet pėr autonomi tė viteve 30-40, si pjesė pėrbėrėse dhe element aktiv i lėvizjes ēlirimtare nė Ballkan, e dobėsuan sundimin e Portės sė Lartė dhe krijuan kushte objektive pėr bashkėpunimin ushtarak tė popujve tė shtypur tė gadishullit dhe pėr shpejtimin e ēlirimit tė tyre nga zgjedha osmane. Por ky bashkėpunim u minua nga politika ekspansioniste e Greqisė dhe e Serbisė.
Nė vitet 40 shteti serb dhe ai grek nuk e kishin pėrfunduar ende bashkimin e tyre kombėtar. Njė pjesė e territoreve me popullsi serbe e greke ndodhej ende nėn sundimin osman. Pėr kėtė arsye, njė nga drejtimet e politikės sė kėtyre vendeve ishte ai i ēlirimit tė territoreve dhe i bashkimit tė tyre me shtetet kombėtare pėrkatėse. Por, krahas kėtij synimi tė drejtė, te qeveritė greke e serbe qė drejtonin kėto shtete ishin shfaqur prirje tė frymėzuara nga ide shoviniste, tė cilat u zhvilluan e u shndėrruan nė njė vijė themelore tė politikės sė tyre.
Nė fillim tė vitit 1844 kryeministri grek J. Koleti e formuloi dhe e shpalli zyrtarisht programin politik ekspansionist, i cili hyri nė histori me emrin “Megali Idea” (“Megali Idhea” - “Ideja e Madhe”). Sipas kėtij programi, Greqia si trashėgimtare e Bizantit duhej tė shndėrrohej nė njė shtet tė madh me kryeqytet Stambollin (Konstandinopojėn), ku do tė bėnin pjesė jo vetėm tokat greke, por edhe tė gjitha territoret me popullsi ortodokse jogreke tė Ballkanit, qė kishin qenė nėn Perandorinė Bizantine dhe vareshin fetarisht nga Patrikana e Stambollit. “Megali Idea” pėrfshinte nė kufijtė e Greqisė sė Madhe edhe tokat shqiptare. Me kėtė projekt, nė veri nė fillim pėrfshihej nė kufijtė e Greqisė gjithė Shqipėria, kurse pas viteve 60 caktohej si kufi verior herė lumi Drin, herė Shkumbini, ndėrsa shovinistėt mė tė moderuar grekė e ēonin atė deri te lumi Vjosė.
Pėr realizimin e kėsaj platforme qeveria greke parashikonte tė hidhte nė Shqipėrinė e Jugut ēeta tė armatosura, tė cilat do tė provokonin kryengritje dhe do tė pėrgatisnin truallin pėr aneksimin e kėtyre territoreve nga Greqia. Ajo u orvat tė shfrytėzonte pėr qėllimet e saj edhe kryengritjet shqiptare, sidomos ato tė Shqipėrisė sė Jugut, siē ishte ajo e vitit 1847, kur kryeministri grek J. Koletis hyri nė bisedime me Zenel Gjolekėn, tė cilat, pėr shkak tė synimeve ekspansioniste tė Athinės, dėshtuan.
“Megali Idea” greke gjeti njė mbėshtetje tė fuqishme te Patrikana ortodokse e Stambollit. Me formimin e shtetit grek, Patrikana e humbi dora-dorės karakterin ekumenik qė kishte mė parė dhe u kthye nė njė kishė greke, nė njė aleate e Greqisė. Kėshtu qė kisha ortodokse dhe shkollat nė gjuhėn greke u kthyen nė vatra pėr tė helenizuar besnikėt e nxėnėsit qė i frekuentonin ato.
Po atė vit, mė 1844, ministri i Serbisė I. Garashanin shpalli programin qė do tė vihej nė themel tė politikės serbe e qė ėshtė i njohur nė histori me emrin “Naēertanie” (“Projekt”). Edhe qarqet politike drejtuese tė Serbisė, ashtu si ato tė Greqisė, me pretekstin e ēlirimit tė tokave tė sllavėve tė jugut nga zgjedha osmane, synonin tė krijonin njė shtet tė madh, qė do tė pėrtėrinte perandorinė mesjetare tė Stefan Dushanit. Nė kufijtė e kėsaj perandorie tė re, sipas “Naēertanies”, do tė hynin edhe viset e Shqipėrisė sė Veriut sė bashku me Kosovėn, qė ministri serb e pagėzoi me emrin “Serbi e Vjetėr”.
Tė dyja programet kishin karakter shovinist dhe shprehnin aspiratat ekspansioniste tė borgjezisė greke e serbe. Ato nuk e njihnin ekzistencėn e kombit e tė Lėvizjes Kombėtare Shqiptare dhe si pasojė kundėrshtonin idenė e krijimit tė shtetit shqiptar. Sipas kėtyre programeve, tokat shqiptare ishin tė destinuara tė ndaheshin midis Greqisė dhe Serbisė.
Kėto synime tė shteteve fqinje, qė ishin shfaqur edhe mė parė, u shndėrruan prej viteve 40 tė shek. XIX nė njė politikė tė pėrhershme zyrtare, pasojat e sė cilės u ndien shumė shpejt nė Shqipėri.

Kriza Lindore e viteve 1853-1856 dhe Shqipėria

Kryengritjet kundėr Tanzimatit dhe sidomos kryengritja e madhe e vitit 1847 i kishin treguar Stambollit rrezikun qė i kanosej Perandorisė nga njė acarim i ri i gjendjes nė Shqipėri nė njė kohė kur kishte filluar tė rritej edhe lėvizja e pėrgjithshme pėr ēlirimin kombėtar tė popujve tė Ballkanit dhe ishin acaruar kontradiktat e Fuqive tė Mėdha lidhur me trashėgimin e “tė sėmurit tė Bosforit”, siē quhej tashmė Perandoria Osmane. Shqetėsimi i Portės ishte shtuar edhe nga interesimi qė kishin filluar tė tregonin pėr Shqipėrinė shtetet e reja ballkanike dhe nga orvatjet e tyre pėr t’i shfrytėzuar lėvizjet kundėrosmane tė shqiptarėve.
Nė kėto rrethana, kur mund tė shpėrthente njė konflikt ndėrkombėtar, Stambolli, duke dashur tė kishte nė krahun e vet forcėn ushtarake tė shqiptarėve, qė e ēmonte shumė, krahas zgjerimit tė propagandės panislamike mori edhe disa masa pėr tė ulur tensionin nė marrėdhėniet me shqiptarėt. Autoritetet osmane nė Shqipėri u urdhėruan tė mos pėrdornin pėrkohėsisht forcėn pėr tė zbatuar reformat. Sulltani fali njė varg krerėsh tė burgosur ose tė internuar tė kryengritjes, si dhe Zenel Gjolekėn. Mė 1849 kapedanit tė Mirditės Bibė Doda iu dha titulli pashė dhe iu njoh e drejta qė tė merrte pjesė nė luftė me njė repart tė vetin, tė pėrbėrė prej afėr 10 mijė luftėtarėsh. Si komandantė repartesh tė ērregullta u njohėn edhe feudalė tė tjerė, tė cilėve Porta u siguroi shpėrblime e grada.
Nga ana tjetėr, nė Shqipėri kishte filluar tė shtohej gjithnjė e mė shumė shqetėsimi i shkaktuar nga synimet ekspansioniste tė shteteve fqinje, i cili e kishte rritur gatishmėrinė e popullsisė pėr tė mbrojtur trojet e veta. Kėtė rrethanė u pėrpoq me tė gjitha mėnyrat ta shfrytėzonte qeveria osmane pėr tė nxitur urrejtjen e shqiptarėve kundėr vendeve fqinje dhe pėr tė siguruar njė bashkėpunim sa mė tė ngushtė me ta.
Njė rast i tillė u paraqit mė 1852, kur Turqia i shpalli luftė Malit tė Zi duke marrė shkas nga disa ndryshime nė formėn e shtetit qė kishte bėrė princi i ri Danilo. Thirrjes sė sulltanit pėr tė marrė pjesė nė luftė iu pėrgjigjėn njė varg krerėsh feudalė dhe bajraktarė shqiptarė, midis tyre edhe Bibė Doda, Zenel Gjoleka etj., tė cilėt shkuan me repartet e tyre nė ndihmė tė ushtrisė osmane. Por lufta nuk i solli ndonjė pėrfitim Stambollit. Ndonėse u sulmua edhe nga Shqipėria e nga Hercegovina, Mali i Zi, me ndėrhyrjen e Fuqive tė Mėdha, doli nga lufta i padėmtuar. Repartet shqiptare nga ana e tyre patėn humbje tė ndjeshme nė njerėz, midis tė tjerėve u vra edhe Zenel Gjoleka.
Pėrleshjet e pėrgjakshme nė kufirin turko-malazez vijuan edhe pas luftės. Ato nxiteshin nga krerėt e Malit tė Zi pėr tė pėrgatitur truallin pėr aneksimin e trojeve veriore tė Shqipėrisė. Por sulmet malazeze ndeshėn nė qėndresėn e vendosur tė popullsisė shqiptare tė kėtyre krahinave.
Nė mesin e shek. XIX u acarua edhe mė shumė rivaliteti ndėrmjet Fuqive tė Mėdha evropiane pėr ndikimin nė vendet e Lindjes sė Afėrme. Nė kėtė kohė Anglia e Franca e kishin dėbuar pothuajse krejtėsisht Rusinė e prapambetur nga tregjet e kėsaj zone. Por Rusia nuk kishte hequr dorė nga synimi pėr tė shtėnė nė dorė Ngushticat e Dardaneleve dhe vetė Stambollin, qė tė shtrinte kėshtu mė tej praninė e saj nė Lindjen e Afėrme e nė Ballkan. Ajo priste tė krijohej njė gjendje ndėrkombėtare e pėrshtatshme pėr ta shembur Perandorinė e sulltanėve dhe pėr tė arritur kėto qėllime. Nė projektet e saj pėr rregullimin e ardhshėm tė Turqisė Evropiane, Rusia parashikonte krijimin e forcimin e shteteve tė pavarura, sllave ose pėrgjithėsisht tė krishtere, tė cilat do tė ishin nėn ndikimin e Rusisė. Por nė kėto projekte nuk figuronte Shqipėria. Qeveria cariste nuk parashikonte krijimin e njė shteti shqiptar dhe prandaj qėllimisht i identifikonte shqiptarėt myslimanė me turqit, ndėrsa ata tė krishterė ortodoksė me grekėt.
Politika ruse e copėtimit tė Perandorisė Osmane ndeshi nė kundėrshtimin e vendosur tė fuqive perėndimore e nė radhė tė parė tė Anglisė e tė Francės. Kėto fuqi vijonin tė garantonin e tė pėrkrahnin status quo-nė dhe paprekshmėrinė e Turqisė, sepse po e kthenin atė nė njė gjysmėkoloni tė tyre dhe sepse me ruajtjen e Turqisė pengohej dalja e Rusisė nė Mesdhe. Kur nė korrik 1853 qeveria cariste i shpalli luftė Perandorisė Osmane (Lufta e Krimesė, 1853-1856), ajo u gjend shumė shpejt pėrpara njė konflikti tė madh, nė tė cilin Anglia e Franca dhe mė vonė edhe Mbretėria e Sardenjės morėn anėn e Turqisė. Pas njė vargu fitoresh fillestare tė Rusisė nė frontin e Danubit e nė det, operacionet e aleatėve tė Turqisė u pėrqendruan nė gadishullin e Krimesė dhe prandaj konflikti mori emrin Lufta e Krimesė.
Duke pasur ushtritė e saj nė brigjet e Danubit, Rusia u bėri thirrje popujve ortodoksė tė Ballkanit tė rrėmbenin armėt kundėr shtypėsit shekullor. Duke shpresuar se me fitoren e Rusisė ortodokse do tė pėrmirėsohej gjendja e tyre, kėsaj thirrjeje iu pėrgjigjėn vullnetarė nga vende tė ndryshme ballkanike, si edhe shqiptarė ortodoksė nga Shqipėria e Jugut.
Edhe Turqia nga ana e saj u pėrpoq tė mobilizonte forcat shqiptare me parullėn e mbrojtjes sė fesė islame, por nuk arriti ndonjė sukses tė madh. Ajo nuk mundi tė nxirrte nga Shqipėria veēse pak nizamė. Nuk dhanė fryte tė dukshme edhe pėrpjekjet e saj pėr tė dėrguar krerėt shqiptarė me forcat e tyre nė frontin rus. Shumica e tyre nuk pranoi tė shkonte nė njė front kaq tė largėt, siē ishte fronti i Danubit dhe preferoi t’i mbante forcat gati nė rastin e njė sulmi tė mundshėm nga Mali i Zi ose nga Greqia. Vetėm Bibė Doda me njė numėr mirditasish u nis pėr nė front, por pas disa kohėsh edhe ai u kthye nė vendin e vet pėr shkak tė mosmarrėveshjeve qė lindėn midis tij dhe komandantit turk, Omer Pashės.
Lufta e Krimesė nxiti Malin e Zi dhe Greqinė tė ndėrmerrnin veprime luftarake kundėr Perandorisė Osmane. Mali i Zi ndėrmori disa sulme nė Hercegovinė e nė tokat shqiptare dhe pėrgatiste njė goditje kundėr Tivarit. Por pėrballė qėndresės sė vendosur tė shqiptarėve dhe nėn presionin e fortė tė Austrisė e tė Francės, princi Danilo u detyrua tė hiqte dorė nga kjo ndėrmarrje.
Mė larg shkuan veprimet e Greqisė. Megjithėse Anglia e Franca nuk e lanė tė hynte nė luftė kundėr Portės, qeveria greke organizoi ēeta tė shumta tė komanduara nga oficerė tė ushtrisė, tė cilėt u futėn fshehurazi nė Thesali dhe nė krahinat e vilajetit tė Janinės pėr tė organizuar njė kryengritje kundėrosmane. Ata hynė edhe nė krahina tė Shqipėrisė, duke bėrė kėshtu njė hap tė parė drejt sendėrtimit me forcėn e armėve tė “Megali Idesė”. Pėr kėtė qėllim ajo u pėrpoq tė shfrytėzonte urrejtjen e shqiptarėve ortodoksė kundėr sundimtarėve osmanė dhe prandaj vuri nė krye tė lėvizjes figura tė shquara tė luftės pėr pavarėsi me prejardhje arbėreshe ose nga Suli, si Theodhor Griva e Nikollė Zerva, tė cilėt do t’i jepnin kryengritjes nė tokat shqiptare dukjen e njė aleance greko-shqiptare.
Mė 2 janar 1854, pasi shpallėn “lirinė dhe pavarėsinė” e gjithė provincave tė “Greqisė sė Vjetėr”, udhėheqėsit e kryengritjes, me parullėn “perandori greke ose vdekje”, i ftuan banorėt e kėtyre krahinave tė rrėmbenin armėt. Kryengritėsit arritėn nė fillim disa suksese nė ato krahina ku nuk kishte ushtri tė rregullt dhe ku vepronin disa feudalė shqiptarė me forcat e tyre lokale. Arta ra nė duart e kryengritėsve dhe njė ēetė e madhe andartėsh?, e komanduar nga gjenerali Griva, arriti deri nė Mecovė. Gjatė marshimit nė viset e brendshme tė vilajetit tė Janinės, andartėt grekė pėrdorėn edhe forcėn pėr t’i detyruar vendasit tė bashkoheshin me ta, ndėrsa nė Filat persekutuan nė prill tė vitit 1854 disa familje shqiptare, midis tė cilave edhe atė tė Xhafer pashė Demit.
Por synimet aneksioniste tė qeverisė greke bėnė qė shqiptarėt t’i shmangeshin bashkėpunimit me ta dhe kryengritja tė mos merrte karakter tė pėrgjithshėm. Pėr mė tepėr, krerėt shqiptarė tė Jugut, ndėr tė cilėt Ēelo Picari, Halit bej Frashėri, Ahmet Ēapari etj., duke njohur synimet pushtuese tė Athinės, mobilizuan forcat e tyre dhe i thyen andartėt grekė nė krahinėn e Artės dhe nė Thesali. Nga ana tjetėr, Anglia me Francėn, pas protestave tė Turqisė qė e akuzoi Athinėn pėr ndėrhyrje nė punėt e brendshme tė Perandorisė Osmane, e detyruan qeverinė e Athinės tė hiqte dorė nga kėto veprime, qė ishin nė dobi tė Rusisė; si masė shtrėnguese kundėr saj, ato pushtuan me flotėn e tyre Pireun, limanin kryesor tė Greqisė.
Krizėn e shkaktuar nga lufta ruso-turke e shfrytėzoi edhe Vjena pėr t’i shkėputur Portės sė Lartė njė varg koncensionesh dhe pėr tė pėrforcuar pozitat nė Shqipėrinė e Veriut ku, nė bazė tė traktateve ndėrkombėtare, ajo kishte fituar tė drejtėn e mbrojtjes sė popullsisė katolike (i ashtuquaturi kultusprotektorat)??.
Me ndėrhyrjen e Austrisė u kthye pėrsėri nė Shkodėr urdhri i jezuitėve, i dėbuar prej andej 11 vjet mė parė. Me anė tė njė demonstrate detare pėrpara grykės sė Bunės mė 1853, Vjena e detyroi Portėn tė lejonte ngritjen e njė seminari tė jezuitėve. Disa vjet mė vonė u themelua nė Shkodėr nėn mbrojtjen e Austrisė edhe njė kuvend franēeskan. Nga ana tjetėr, kapitali tregtar austriak po bėhej veēanėrisht aktiv nė Shqipėri dhe nė trevat e tjera perėndimore tė Gadishullit Ballkanik. Kjo u pasqyrua edhe nė shtimin e numrit tė anijeve austriake qė vinin nė limanet shqiptare. Me forcimin e pozitave ekonomike e politike Austria fitoi nė Shqipėri dhe nė Ballkanin Perėndimor njė pozitė tė privilegjuar ndėr Fuqitė e Mėdha.
Edhe Franca u pėrpoq tė pėrforconte me kėtė rast pozitat nė Ballkan e tė vinte nėn ndikimin e saj princin Danilo tė Malit tė Zi dhe kapedanin e Mirditės Bibė Dodėn.
Lufta e Krimesė mori fund nė mars 1856 me nėnshkrimin nga ndėrluftuesit tė Traktatit tė Paqes nė Paris. Nė kėtė Traktat u pėrfshinė edhe parimet themelore tė Dekretit tė ri perandorak (Hat-i Humajun), qė sulltan Abdyl Mexhiti ishte detyruar tė shpallte mė 15 shkurt 1856 me shtytjen e drejtpėrdrejtė tė Anglisė e tė Francės dhe qė shėnonte fillimin e periudhės sė dytė tė Tanzimatit. Ky dekret ritheksonte, pėrveē tė tjerave, detyrimin e Portės sė Lartė pėr t’u njohur popullsive tė krishtere nėn sundimin e saj disa tė drejta administrative. Duke e pėrfshirė thelbin e Hat-i Humajunit nė Traktatin e Paqes tė Parisit (mars 1856), Anglia dhe Franca synonin t’i hiqnin Rusisė mundėsinė qė tė ndėrhynte nė favor tė kėtyre popullsive dhe tė vendosnin njė kontroll tė pėrbashkėt mbi Perandorinė Osmane.

5. ACARIMI I MARRĖDHĖNIEVE TĖ SHQIPTARĖVE ME SUNDIMTARĖT OSMANĖ DHE QĖNDRESA NDAJ TYRE (VITET 1850-1873)

Pasojat e Tanzimatit nė Shqipėri

Qėndresa kundėrosmane e popullsisė shqiptare, megjithėse nuk pati shtrirjen e kryengritjeve tė dhjetėvjeēarėve tė mėparshėm, nuk reshti as nė vitet 50-60 tė shek. XIX. Reformat qė sulltani shpalli me Dekretin perandorak (Hat-i Humajun) tė 18 shkurtit 1856, qė shėnoi fillimin e periudhės sė dytė tė Tanzimatit, nuk e pėrmirėsuan gjendjen e popullsisė shqiptare dhe si rrjedhim nuk zhdukėn truallin pėr shpėrthimin e kryengritjeve tė reja. Dekreti i ri ishte vazhdim i reformave tė Aktit tė Gjylhanesė (viti 1839), tė cilat nuk arritėn tė viheshin nė jetė. Ai shpalli pėrsėri barazinė e tė gjithė shtetasve osmanė, myslimanė e tė krishterė, sigurimin pėr tė gjithė, pa dallim feje, tė paprekshmėrisė sė personit, tė nderit e tė pasurisė; vendosi tė formonte gjyqe tė hapura, tė ndalonte konfiskimin e pasurisė sė tė paditurve; tė krijonte gjykata tė pėrziera, tė fuste tė krishterėt nė kėshillat administrative, nė shėrbimin shtetėror e nė shkolla ushtarake; shpalli barazinė e shtetasve nė pagesat e taksave, krijimin e buxhetit shtetėror, tė sistemit bankar etj.
Zbatimi i kėtyre reformave, tė deklaruara me kėrkesėn e Fuqive tė Mėdha, do tė sillte ndryshime nė jetėn politiko-shoqėrore tė Perandorisė Osmane duke e afruar sistemin e saj shtetėror me atė tė vendeve tė Evropės. Por kjo Perandori, qė mbeti nė thelb njė shtet me njė regjim absolutist e teokratik tė prapambetur dhe me njė ekonomi gjysmėfeudale, nuk ishte nė gjendje t’i vinte nė jetė ato. Pėrveē masave pėr riorganizimin e administrimit tė vendit dhe tė ushtrisė, reformat e tjera mbetėn nė letėr, ashtu si ato tė 1839-ės. Kėshtu, megjithėse parashikonin trajtimin e barabartė tė shtetasve, ato nuk sollėn ndonjė pėrmirėsim thelbėsor nė gjendjen e tyre, nuk siguruan barazinė e shpallur me bujė dhe nuk u dhanė tė drejtat mė elementare as shqiptarėve si komb, as edhe popujve tė tjerė joturq. Ndryshime u bėnė nė pėrmirėsimin e legjislacionit osman, qė filloi tė hartohej sipas shembullit tė atij francez, si edhe nė administrimin e vendit. Por ligjet e miratuara vijuan tė mos zbatoheshin, ndėrsa reforma nė administratė synonte tė forconte pushtetin e centralizuar osman mbi popujt e robėruar. Pėrveē kėsaj, zbatimi i reformave u shoqėrua, ashtu si nė vitet 30-40 me rritjen e taksave dhe me vendosjen e detyrimeve tė reja, qė rėndonin sidomos mbi fshatarėsinė dhe mbi vegjėlinė e qyteteve.
Rrjedhojat e reformave tė reja u ndjenė edhe nė Shqipėri. Prej mesit tė viteve 50 dhe nė vitet 60 u pėrforcua edhe mė tej administrata e re dhe masat e saj shtypėse nė trevat e ndryshme tė vendit. Ndarja e re administrative e vitit 1864 nė vilajete, si njėsi mė tė vogla se ato tė mėparshmet, e theksoi centralizimin e pushtetit osman. Nė krye tė nėndarjeve tė vilajeteve, tė sanxhakėve (prefekturave), tė kazave (nėnprefekturave) dhe tė nahijeve (komunave) qėndronin tani nėpunės civilė tė dėrguar nga qendra, nė shumicėn e rasteve turq. Centralizimi burokratik i administratės nuk zbutej edhe pse, pėr tė pėrmbushur premtimet e dekretit tė ri perandorak tė vitit 1856, Porta ishte e detyruar tė krijonte pranė organeve lokale kėshillat administrativė, tė cilėt mbetėn krejtėsisht formalė. Nė njė varg qytetesh qeveritarėt osmanė nuk i pranonin fare tė krishterėt nė mbledhjet e kėshillave administrativė.
Porta e Lartė u pėrpoq tė vinte nėn kontrollin e drejtpėrdrejtė tė administratės sė re edhe krahinat malore tė Veriut. Si hallkė tė ndėrmjetme, nė fund tė viteve 50, Porta krijoi pranė valiut tė Shkodrės njė komision tė Xhibalit (Malėsisė), nė tė cilin u emėruan si anėtarė me rrogė pėrfaqėsues nga secili prej 26 bajrakėve tė vilajetit tė Shkodrės. Si anėtarė tė komisionit Porta caktoi edhe 26 bylykbashė nga paria feudale turkomane e Shkodrės, tė cilėt do tė shėrbenin si komisarė qeveritarė pėr bajrakėt. Me anė tė kėtij komisioni qeveria shpresonte tė kufizonte autonominė e zonave malore. Edhe pse veprimtaria e komisionit tė Xhibalit u pėrqendrua nė qytetin e Shkodrės dhe ēdo orvatje pėr ta zgjeruar atė hasi nė qėndresė tė armatosur, qeveritarėt osmanė bėnė presion tė vazhdueshėm mbi Malėsinė duke e ngushtuar pak nga pak autonominė e saj.
Synimi kryesor i administratės sė re turke ishte tė siguronte pagesėn e taksave dhe mbledhjen e rekrutėve nga tė gjitha krahinat. Pėr tė pėrballuar shpenzimet e mėdha qė kėrkonte mbajtja nė kėmbė e aparatit burokratik e ushtarak, pėr tė vėnė nė vend tė ardhurat fiskale tė pakėsuara me humbjet tokėsore qė kishte pėsuar dhe, mė nė fund, pėr tė paguar kamatat e huave ndėrkombėtare, Stambollit nuk i mbetej tjetėr rrugė veē asaj tė shtrėngimit tė darės sė taksave. Kėshtu, shuma e taksave tė nxjerra nga popullsia e Perandorisė, e cila mė 1850 kishte qenė 2,5 milionė lira ari, mė 1860 arriti nė katėr milionė dhe vijonte tė rritej. Ministria e Financave, nė caktimin e shumės sė taksave qė do tė nxirreshin nga popullsia, nuk nisej nga gjendja e numri i kontribuesve, por nga nevojat e veta. Shtoheshin llojet e taksave, por rritej sidomos shuma e kėrkuar. Veēanėrisht e dėmshme ishte mėnyra e nxjerrjes sė taksave me anėn e iltizamit. Me shitjen dhe rishitjen nė ankand tė sė drejtės sė mbledhjes sė taksave myltezimėve mė tė vegjėl, e dhjeta arrinte deri nė njė tė pestėn e prodhimit. Ajo vinte vazhdimisht duke u shtuar, pėr arsye se ēdo vit pėr ofertat e blerjes merrej zakonisht si pikėnisje maksimumi i arritur nė vitet e kaluara.
Taksa e vergjisė, qė paguhej pėr pasurinė e patundshme (shtėpi, kopshte, dyqane) dhe pėr disa kategori tė caktuara tė ardhurash, shtohej gjithashtu vazhdimisht. Mė 1863, nė sanxhakun e Ohrit, qė pėrfshinte edhe njė pjesė tė Shqipėrisė Juglindore, vergjia u shtua nė krahasim me vitin e mėparshėm nga 350 000 nė 420 000 groshė, domethėnė 20 pėr qind.
Taksa e veēantė qė paguanin tė krishterėt meshkuj prej 12 deri 60 vjeē pėr zėvendėsimin e shėrbimit ushtarak (bedel-i askerie) nė qytetin e Shkodrės u shtua nga 45 000 groshė qė ishte nė vitet 30, nė 100 000 mė 1856.
Pėr tė rritur tė ardhurat, Porta pėrqendroi nė duart e veta nė formė monopolesh shtetėrore tregtinė e njė vargu artikujsh tė pėrdorimit tė pėrditshėm, siē ishin kripa, plumbi, duhani, baruti dhe peshku, duke i ngarkuar ato me taksa tė veēanta.
Pėrveē taksave shtetėrore, popullsia e qyteteve paguante edhe njė varg taksash komunale, si taksėn e peshimit nė treg, taksėn policore etj. Mė nė fund rėndonte mbi gjithė meshkujt (prej 16 deri nė 60 vjeē), taksa e rrugės, detyrimi pėr katėr ditė pune angari nė vit bashkė me kafshėt e punės, detyrim qė kryhej edhe nė viset mė tė largėta.
Shtimi i tatimeve, ngarkimi i ēdo veprimtarie ekonomike me taksa tė reja etj., e ngritėn nė vitet 1850-1870 koston e jetesės nė mėnyrė shumė tė ndjeshme. Nė kėtė ndikoi edhe zhvleftėsimi i vazhdueshėm i monedhės turke, e cila ra deri nė 40-50 pėr qind tė vlerės sė saj, meqenėse qeveria nxirrte bankėnota (kamje) pa pasur mbulesėn e duhur nė ar.
Pjesa mė e madhe e shumave qė nxirreshin nga Shqipėria dhe nga provincat e tjera shkonin nė Stamboll pėr tė kėnaqur lakmitė e tepruara pėr tė holla tė sulltan Abdyl Azizit (1861-1876) dhe tė oborrtarėve tė tij. Por edhe kėrkesat pėr tė holla tė funksionarėve tė lartė tė Portės nė provinca nuk ishin tė pakta. Ata i kėnaqnin lakmitė me abuzime tė drejtpėrdrejta ose duke marrė pjesė si ortakė nė spekulime. Kėto abuzime nxiteshin edhe nga praktika e Portės, e cila me qėllim i ndėrronte shpesh funksionarėt e saj nė provinca, sepse caktimi nė funksionet e larta bėhej me anė “peshqeshesh” nė tė holla pėr sulltanin. Qeveritarit tė njė province, zakonisht, nuk i mjaftonin as dy vjet pėr tė nxjerrė shpenzimet e kėtij “peshqeshi” dhe pėr tė rregulluar financat e veta; nga ana tjetėr, ai ishte i detyruar tė nxirrte shuma sa mė tė mėdha taksash nga provinca e tij pėr tė ruajtur favorin e sulltanit. Prandaj ardhja e ēdo funksionari tė ri shėnonte njė katastrofė pėr provincėn. Nga ndėrrimet e funksionarėve tė lartė e pėsoi nė mėnyrė tė veēantė vilajeti i Shkodrės, ku brenda 40 vjetėve (1831-1871) u emėruan 52 valinj.
Vilajeti i Janinės, qė pėrfshinte, ndėr tė tjera, gjithė Shqipėrinė e Jugut (me pėrjashtim tė rrethit tė Korēės e tė Pogradecit), nė vitet 60 paguante rreth 22 milionė groshė, nga tė cilėt shkonin nė Stamboll mė shumė se gjysma. Nė fillim tė viteve 70, shuma qė paguante kjo krahinė kishte arritur nė afėr 30 milionė, nga tė cilėt dy tė tretat shkonin nė Stamboll.
Dėrgimin nė Stamboll tė shumave tė mėdha, qė nxirreshin nga provincat, autoritetet osmane e motivonin me nevojėn pėr tė mėkėmbur njė aparat shtetėror modern, pėr ndėrtim rrugėsh, pėr sigurimin e “rendit dhe tė qetėsisė” etj. Nė tė vėrtetė vendi ishte mbushur me banda kusarėsh, krerėt e tė cilėve binin shpeshherė nė marrėveshje me vetė qeveritarėt osmanė dhe feudalėt vendas. Plaēkitjet e vrasjet ishin diēka e zakonshme jo vetėm nė fshatra, por edhe nė qytete e sidomos e pėsonte popullsia e krishtere. Vetėm njė pjesė e borgjezisė sė pasur kishte mundėsi t’u shpėtonte kėtyre pėrdhunimeve, duke siguruar me pagesė “mbrojtjen” nga ana e konsullatės sė ndonjė shteti evropian ose nga vetė kusarėt. Edhe ajo pjesė e taksave qė mbetej nė vend nuk pėrdorej pėr qėllime prodhuese por, para sė gjithash, pėr mbajtjen e aparatit parazitar burokratik.
Shfrytėzimi i egėr feudal, shtypja dhe abuzimet e administratės sė re, e keqėsuan nė kulm gjendjen ekonomike tė popullsisė. Udhėtarė tė huaj, qė kanė kaluar nėpėr Shqipėri gjatė viteve 1860-1875, kanė vėnė nė dukje se mjerimi i fshatarėsisė nė disa krahina ishte aq i madh, saqė, siē thoshte konsulli rus Trojanovski, “prindėrit i ēojnė fėmijėt e tyre nė pazar pėr t’i shitur. Edhe familje qė kanė qenė dikur mirė, kanė rėnė nė gjendje lypėsish”. “S’ėshtė aspak pėr t’u ēuditur, - shkruante Jonin, njė tjetėr diplomat rus, - pėrse fshatari i mjerė, duke jetuar nė njė gjendje tė tillė, humbi ēdo shije dhe dėshirė pėr punė...”. Nė kėto kushte u rrit zemėrimi e urrejtja kundėr sundimtarėve osmanė dhe feudalėve turq, qė thirreshin me emrin pėrbuzės “halldupė” (tė trashė, tė pangopur) ose “konjarė” (nga qyteti Konja i Anadollit, me kuptimin “njerėz tė kėqinj”).
Fshatarė tė veēuar rrėmbenin armėt, dilnin maleve dhe pėrpiqeshin tė hakmerreshin kundėr shtypjes sė rėndė nga ana e organeve shtetėrore. Lėvizja e “kaēakėve”, si shprehje e protestės shoqėrore e kombėtare qė njihej qysh shumė kohė pėrpara, mori pėrpjesėtime mė tė mėdha. Njė shprehje tė kėsaj ndjenje tė pėrgjithshme e jepte nė vitin 1865 dervishi bektashi Ali me anė tė njė vjershe, e cila ėshtė njė dėshmi e gjallė e patriotizmit popullor tė kėsaj kohe:
... Ky halldupi, ky konjari, bukėn tonė po na ha, / Xhveshur, zbathur na ka lėnė, lakuriq pa njė para. / Gjithė halldupėt pashallarė, tė mėdhenj e si tė zotė. / Shqipėtari s’ka tė mbajė asnjė feste mė kokė. / Gjynah, pra, nga perėndija tė punojė shqipėtari / Dhe tė hajė e tė pijė e tė bėjė rehat konjari ...

Kryengritja e Dibrės dhe revolta e Shkodrės kundėr Tanzimatit (1860-1861)

Nė vitet 60 tė shek. XIX marrėdhėniet ndėrmjet sundimtarėve osmanė dhe popullsisė sė Shqipėrisė sė Veriut u acaruan pėrsėri nė njė shkallė tė tillė, sa shkaktuan shpėrthimin e njė vargu konfliktesh tė reja tė armatosura.
Pakėnaqėsia e popullsisė ndaj administratės sė re dhe qėndresa kundėr saj, qė nuk ishin shuar dhe vijonin tė shfaqeshin nė forma tė ndryshme, e kishte detyruar pushtetin osman qė tė vepronte nė mėnyrė tė matur. Kur nga fundi i viteve 50 Porta e Lartė ndėrmori veprime tė reja pėr tė shtrirė kudo, nė Shqipėrinė e Veriut, administratėn e re dhe pėr tė zbatuar me forcė reformat, ajo ndeshi pėrsėri nė kundėrshtimin e vendosur jo vetėm tė malėsorėve, por edhe tė banorėve tė qytetit tė Dibrės, tė Shkodrės e tė qyteteve tė Kosovės.
Nė pranverėn e vitit 1860 Porta filloi veprimet ushtarake nė malėsitė e Dibrės. Ajo gjeti atje kushte tė favorshme pėr arritjen e qėllimeve tė saj, sepse pėrfitoi nga konflikti qė kishte shpėrthyer ndėrmjet dibranėve, i nxitur nga njė pjesė e klerikėve fanatikė e konservatorė myslimanė tė ritit synit. Kėta i luftonin si heretikė tė rrezikshėm bektashinjtė e Dibrės dhe udhėheqėsin e tyre Sheh Fejzėn nga Bulqiza, tė cilėt, ashtu si gjithė sekti i bektashinjve, ishin nė konflikt me dogmat synite dhe me shtetin osman qė i pėrkrahte ato. Nė tė vėrtetė konflikti, qė nė pamjen e jashtme kishte karakter fetar, nė thelb kishte tė bėnte me qėndrimin ndaj politikės sė Portės sė Lartė nė Shqipėri. Kleri i lartė synit i Dibrės ishte vendosur pėrkrah qeverisė dhe reformave. Me qeverinė osmane ishin bashkuar edhe disa ēifligarė e tregtarė tė qytetit tė Dibrės sė Madhe, si dhe disa bajraktarė, ndėrsa bektashinjtė mbanin anėn e fshatarėve kryengritės. Nė krye tė tyre u vu Sheh Fejza, qė punonte pėr tė ngjallur nė popull ndjenjėn kombėtare, duke nxitur shkrimin e gjuhės shqipe dhe pėrpjekjet pėr njė alfabet tė veēantė tė saj.
Nė kėto rrethana, ekspedita osmane, e komanduar nga Abdi Pasha, mundi tė hynte pa pengesė nė qytetin e Dibrės sė Madhe. Vetėm krahina e Grykės sė Madhe rroku armėt. Nė njė ndeshje qė u bė nė fshatin Xixull, malėsorėt e kėsaj zone, tė udhėhequr nga Sheh Fejza, zhvilluan luftime tė ashpra, por kryengritėsit u thyen, ndėrsa Sheh Fejza i plagosur ra rob. Shtypja e kryengritjes u shoqėrua me nje terror tė egėr, u dogjėn fshatrat qė bėnė qėndresė, si Xixulli e Bulqiza.
Qeveria osmane e shtriu me forcė zbatimin e reformave edhe nė trevat deri atėherė tė panėnshtruara. Nė qytetin e Dibrės sė Madhe u vendosėn funksionarė turq tė ardhur nga Stambolli. Pas kėsaj filloi rritja e taksave. Nė vitin 1863 Porta merrte prej Dibrės 3 000 qese (1 qese = 500 groshė) nė vend tė njė shume tė pėrgjithshme vjetore prej 100 qesesh qė kishte marrė qė nga viti 1831.
Njė problem shqetėsues pėr Stambollin vijonte tė ishte Shkodra me malėsitė e saj tė krishtere. Nė fillim tė viteve 60 reformat pothuajse nuk ishin zbatuar as nė krahinėn e Shkodrės, as edhe nė qytet. Nė vjeshtėn e vitit 1860, administrata osmane, nėn pretekstin e vendosjes sė rendit publik, u orvat tė bėnte ēarmatimin e popullsisė sė qytetit e tė zonės fushore dhe t’i hapte rrugė zbatimit tė masave tė tjera. Kėto pėrpjekje ndeshėn nė kundėrshtimin e vendosur tė banorėve tė Shkodrės, tė cilėt edhe pa kėto veprime tė reja ishin tė pakėnaqur nga politika fiskale e qeverisė dhe nga shpėrdorimet financiare. Abuzime tė mėdha bėri administrata lokale gjatė zbatimit tė sistemit tė ri tatimor. U morėn nga tregtarėt e zejtarėt e Shkodrės pa pagesė mallra nė vlerėn prej 30 000 qesesh, ndėrsa drejtori i financės sė vilajetit tė Shkodrės, Talat Beu, kishte pėrvetėsuar nė mėnyrė tė paligjshme 526 948 groshė. Popullsia e Shkodrės duhej tė pėrgjigjej me mjete financiare pėr mbajtjen e ushtarėve nė kufirin me Malin e Zi, sepse autoritetet lokale nuk ishin nė gjendje tė mbronin popullsinė civile nga cubat malazezė. Gjendja u rėndua edhe pėr shkak tė prodhimeve bujqėsore tė kėqija tė vitit 1860. Nė kėto rrethana do tė duhej vetėm njė shkėndijė qė pakėnaqėsia tė kthehej nė revoltė tė hapur.
Nė vjeshtėn e vitit 1861 Porta filloi pėrsėri orvatjet pėr tė zbatuar kėtu reformat qė kishin mbetur pezull. Gjithnjė me pretekstin se kėrkonte vendosjen e rendit publik, Porta nisi tė ēarmatoste popullsinė e qytetit dhe tė fushave, pėr t’i hapur rrugėn zbatimit tė masave tė tjera, por ndeshi nė kundėrshtimin e shkodranėve, tė cilėt nė ēarmatosjen shihnin heqjen e ēdo mundėsie pėr t’u mbrojtur si nga grabitjet dhe zullumet e administratės, ashtu edhe nga sulmet e herėpashershme tė Malit tė Zi. Qytetarėt e Shkodrės, duke qenė tė armatosur, ngritėn krye, mbyllėn tregun, i detyruan forcat osmane tė tėrhiqeshin nga qyteti e tė mbylleshin nė kėshtjellė, prenė lidhjen telegrafike me Stambollin dhe e shpallėn valiun, Abdi Pashėn, tė rrėzuar nga pushteti. Me qytetarėt u bashkuan edhe malėsorėt. Ndonėse Abdi Pasha kishte pranė 12 batalione nizamėsh, njė regjiment kalorėsie dhe disa mijėra ushtarė toskė, tė rekrutuar pėr tė mbrojtur kufirin me Malin e Zi, nuk guxoi tė ndeshet me tė revoltuarit, por kėrkoi pėrforcime tė reja, pesė batalione tė tjera. Me ndėrhyrjen e zėvendėskadiut turma, pasi iu premtua se Abdi Pasha do tė jepte dorėheqjen, u shpėrnda. Ndėrkaq, qeveritari osman nuk pranoi tė largohej. Ky qėndrim e acaroi edhe mė shumė gjendjen nė Shkodėr.
Myslimanėt e tė krishterėt e qytetit, tė bashkuar, i dėrguan sulltanit njė memorandum ku shprehnin zemėrimin e tyre kundėr administratės sė vendit, e cila, nė emėr “tė rregullit e tė rendit publik”, e rėndonte popullin me ngarkesa tė reja fiskale. Vendi, deklaronin shkodranėt, s’kishte as rrugė, as gjyqe tė paanshme, as siguri nga kusarėt qė ishin turrur mbi tė. Administrata nuk ishte nė gjendje tė mbronte vendin, jetėn dhe pasurinė e banorėve nga sulmet e ēetave malazeze, qė sa vinin e bėheshin mė tė shpeshta.
Nė kushtet kur edhe marrėdhėniet me Malin e Zi ishin tė acaruara, Porta e Lartė u pėrpoq ta mbyllte sa mė parė kėtė konflikt. Pėr kėtė dėrgoi si komisar me kompetenca tė plota Xhevdet Pashėn, me prejardhje nga Korēa, historian i njohur, autor i “Historisė sė Perandorisė Osmane” nė 12 vėllime (1764-1825). Me tė mbėrritur nė Shkodėr, Xhevdet Pasha lexoi urdhrin e kryeministrit pėr largimin e Abdi Pashės dhe pėr emėrimin e Reshit pashė Misirit nė vend tė tij. Nė saje tė qėndrimit tė matur Xhevdet Pasha mundi tė vendoste pėrkohėsisht qetėsinė nė qytetin e Shkodrės.
Krahas kėsaj, duke njohur nga afėr gjendjen dhe potencialin e madh ushtarak tė popullsisė sė Shkodrės nė rast tė njė konflikti osmano-malazez, ai i rekomandoi Portės sė Lartė qė ta trajtonte Shkodrėn mė me kujdes e me vėmendje, por ajo nuk i mori parasysh kėshillat e tij.
Por edhe pse kėto kryengritje u shtypėn pėrsėri, popullsia nuk u pajtua asnjėherė me politikėn e egėr tė qeverisė osmane. Kjo e detyroi tė dėrgonte herė pas here ekspedita ushtarake kundėr malėsive tė Shkodrės, tė Prizrenit, tė Gjakovės dhe tė Dibrės, tė cilat mbetėn edhe mė tej vatra tė ndezura tė qėndresės popullore.

Qėndresa kundėrosmane e viteve 1867-1873

Orvatjet qė bėnte herė pas here Porta e Lartė pėr tė zbatuar Tanzimatin nė zonat e panėnshtruara tė vendit, ku ruheshin venomet tradicionale ose pėr tė vendosur taksa tė reja, qė rėndonin nė mėnyrė tė veēantė popullsinė, shoqėroheshin me konflikte tė njėpasnjėshme. Nė vitet 1867-1868 Porta ndėrmori ekspedita tė reja kundėr krahinave tė Lumės dhe tė Malėsisė sė Gjakovės. Por zaptiet (xhandarėt) turq qė vajtėn pėr tė nxjerrė taksa e rekrutė u pritėn me pushkė dhe u dėbuan nga popullsia e udhėhequr nga krerėt Binak Alia e Shaqir Curri. Njė farė suksesi patėn autoritetet turke nė Mirditė pas vdekjes sė Bibė Dodė pashės mė 1868; ato larguan pėr nė Stamboll trashėgimtarin e tij tė mitur Prengėn dhe vendosėn njė kajmekam nga gjiri i familjes sė kapedanit tė vdekur, si dhe dy batalione ushtarėsh. Megjithatė, Porta nuk mundi ta thyente qėndresėn e mirditasve, tė cilėt, duke kėrkuar qė kjo trashėgimi tė respektohej sipas zakonit, e mbrojtėn pėr njė kohė tė gjatė autonominė e tyre. Mė 1873 atje shpėrtheu kryengritja e disa muaj mė vonė ajo u shtri edhe nė Dukagjin. Ekspedita osmane shtypi egėrsisht popullsinė, por duke mos mundur ta nėnshtronte atė u detyrua tė tėrhiqej.
Nė vitin 1869, shtypja e ushtruar nga organet e Portės shkaktoi revolta nė qytetet Pejė, Gjakovė e Prizren. Lėvizja mori pėrpjesėtime tė mėdha veēanėrisht nė Shkodėr. Pakėnaqėsia e shkodranėve shpėrtheu atėherė kur valiu vendosi tri taksa tė reja, veēanėrisht “karagjymrykun”. Tani fshatarėt detyroheshin tė paguanin 8 pėr qind tė vleftės pėr ēdo mall qė ēonin nė qytet. Kjo taksė sillte shtrenjtimin e ndjeshėm tė jetesės dhe dėmtonte veēanėrisht shtresat e vegjėlisė. Me kėtė rast borgjezia shkodrane paraqiti ankesat e vjetra kundėr korrupsionit tė valiut dhe tė gjyqeve, si dhe kundėr abuzimeve qė bėheshin me monopolet shtetėrore tė kripės e tė duhanit. Shkodranėt dhanė kushtrimin dhe kėrkuan ndihmėn e malėsorėve. Por autoritetet turke, duke nxitur fanatizmin fetar, ia dolėn ta pėrēanin popullsinė qytetare dhe tė largonin njė pjesė tė saj nga lufta. Megjithatė, malėsorėt i sulmuan forcat kryesore ushtarake qė ishin pėrqendruar pranė qytetit nė fushėn e Shtojit, por pas njė pėrleshjeje tė ashpėr me njė armik mė tė madh nė numėr e tė armatosur mirė, malėsorėt e pushuan zjarrin, duke lėnė nė fushėn e luftės shumė tė vrarė e tė plagosur.
Po nė vitin 1869 ndodhėn turbullira nė krahinėn e Matit dhe nė qytetin e Tiranės. Pėr shpėrthimin e trazirave nė Tiranė u bė shkak urdhri i qeverisė pėr tė ndėrtuar rrugėn pėr nė Durrės vetėm me shpenzimet e me punėn e qytetarėve dhe tė fshatarėve qė ndodheshin buzė rrugės. Meqenėse paria feudale e qytetit e gjeti mėnyrėn pėr tė shpėtuar nga ēdo detyrim, e gjithė barra i mbeti vegjėlisė, e cila protestoi duke rrėmbyer armėt, ndėrsa zejtarėt mbyllėn dyqanet. Qėndresa nuk u ndėrpre edhe pasi nė pėrleshje me repartet ushtarake u vranė mjaft qytetarė dhe u internua njė numėr i madh udhėheqėsish.
Mė 1872 ushtria osmane qė u dėrgua nė Dibėr u thye me humbje mjaft tė rėnda. Tė njėjtin fat patėn orvatjet pėr tė nėnshtruar zonat malore tė Kosovės nė vitet 1872-1874. Nė njė letėr tė shkruar nga Prizreni nė tetor 1873 thuhej se pėrballė ushtrisė sė madhe turke, qė po futej nė Kosovė, shqiptarėt nuk rrinin duarkryq. Ata, thuhej nė letėr, “dėshirojnė ta ndezin zjarrin dhe janė tė vendosur tė luftojnė e tė qėndrojnė pėrballė ushtrisė turke pa marrė parasysh nėse do t’i ndihmojė ndokush ose jo. Ata kurrsesi nuk e pranojnė pushtetin turk dhe dėshirojnė tė ēlirohen nga ai”. Edhe nė malėsitė e Kosovės, ashtu si nė malėsitė e tjera tė Shqipėrisė sė Veriut, autoritetet turke ushtronin njė pushtet formal, duke e kufizuar veprimtarinė e tyre vetėm nė qytetet dhe nė afėrsitė e tyre.
Megjithėse tė kufizuara e shpeshherė spontane, kėto konflikte ishin rrėke qė ēonin ujė nė shtratin e lėvizjes sė pėrgjithshme kombėtare dhe i jepnin peshė ēėshtjes shqiptare nė arenėn ndėrkombėtare.

Pėrpjekjet pėr organizimin e shoqėrisė kulturore dhe ēėshtja e alfabetit tė gjuhės shqipe (vitet 1850-1871)

Qysh nė vitet 50, jo vetėm nė Shqipėri e Vllahi, ku vazhdonte punėn Naum Veqilharxhi, por edhe nė Stamboll, ku ishin grumbulluar shumė shqiptarė, tregtarė, nėpunės, intelektualė, tė ardhur nga krahina tė ndryshme tė vendit, vijuan pėrpjekjet pėr lėvrimin e shqipes dhe pėr hapjen e shkollave kombėtare. Njė hap i rėndėsishėm nė kėtė drejtim u bė nė vitet 50 me themelimin e njė shoqėrie kulturore nė Stamboll, qėllimi i sė cilės ishte tė grumbullonte mjetet e nevojshme pėr shtypjen e librave dhe pėr mbajtjen e shkollave. Shoqėria i vinte vetes si detyrė tė pėrfshinte nė gjirin e saj pėrfaqėsues tė tė gjitha krahinave dhe feve. Vetėm kėshtu, siē deklaronte mė 1857 njė nga anėtarėt e saj, Thimi Mitkoja, do tė mund tė sigurohej qėllimi i shoqėrisė, “ringjallja e pėrgjithshme kombėtare”.
Themelimi i shoqėrisė kulturore tė Stambollit qe hapi i parė qė bėnė aktivistėt e lėvizjes shqiptare pėr tė dalė nga faza e veprimeve tė veēuara, pėr tė krijuar njė bėrthamė organizative e pėrfaqėsuese tė Lėvizjes Kombėtare Shqiptare. Anėtarėt e shoqėrisė bėnė pėrpjekje brenda dhe jashtė Shqipėrisė pėr tė siguruar pėrkrahje pėr realizimin e qėllimeve tė saj.
Por veprimi i patriotėve shqiptarė nuk dha fryte, sepse u prit me armiqėsi nga Porta e Lartė dhe nga qarqet panheleniste me Patrikanėn greke tė Stambollit nė krye.
Situata e krijuar veēanėrisht me krizėn e viteve 60, e cila u hapi popujve tė robėruar tė Perandorisė perspektivėn e ēlirimit, i nxiti patriotėt qė tė rifillonin pėrpjekjet pėr organizimin e lėvizjes kulturore kombėtare. Nismėn pėr kėtė e mori Kostandin Kristoforidhi (1830-1895) nga Elbasani.
Kostandin Kristoforidhi i kishte kryer studimet e larta nė Maltė dhe nė Angli. Nga albanologu i njohur J. G. Han ai kishte marrė nxitjen e parė pėr t’iu kushtuar studimeve shqiptare dhe shumė shpejt u bė njė njohės i thellė i gjuhės shqipe.
Si Naum Veqilharxhi, edhe Kostandin Kristoforidhi kishte arritur nė pėrfundimin se mėsimi i shqipes kishte njė rėndėsi tė jashtėzakonshme si shprehje e ekzistencės sė kombit shqiptar dhe e tė drejtave tė tij, si mjet vėllazėrimi ndėrmjet shqiptarėve tė feve e tė krahinave tė ndryshme. Ai e shprehte kėtė mė vonė me fjalėt: “Ndė mos u shkroftė gjuha shqipe, nuk do tė shkojnė shumė vjet dhe nuk do tė ketė Shqipėri nė faqe tė dheut, as nuk do tė shėnohet mė emri shqiptar nė hartė tė botės”.
Qysh nė vitin 1864, sapo kishte vajtur nė Stamboll, nė bashkėpunim me bashkatdhetarė tė tjerė qė ndodheshin atje, si Pashko Vasa nga Shkodra, Ismail Qemali nga Vlora, Hasan Tahsini nga Filati i Ēamėrisė, Kostandin Kristoforidhi kishte organizuar njė varg mbledhjesh pėr ringjalljen e shoqėrisė kombėtare. Nė kėto mbledhje morėn pjesė shumė shqiptarė qė ndodheshin nė Stamboll, qė biseduan pėrsėri pėr nevojėn e sigurimit tė mjeteve financiare pėr “shkronja dhe pėr shkolla shqipe”. Por kusht i domosdoshėm pėr hapjen e shkollave dhe pėr shtypjen e librave shqip ishte caktimi i njė alfabeti tė vetėm tė shqipes, qė tė njihej dhe tė pėrdorej nga tė gjithė shqiptarėt si alfabeti i tyre kombėtar nė vend tė alfabeteve tė shumta qė ishin nė pėrdorim dhe pengonin mėsimin e gjuhės amtare (alfabeti latin nė Shkodėr, alfabeti grek ndėr ortodoksėt e jugut, alfabeti arab midis myslimanėve, alfabeti i Dhaskal Todrit ose i Naum Veqilharxhit nė disa krahina tė veēanta).
Por qė nė mbledhjet e para u dukėn shenja moskuptimi ndėrmjet pjesėmarrėsve nė lidhje me caktimin e alfabetit. Mosmarrėveshjet nxiteshin edhe nga Porta e Lartė, e cila ia arriti qėllimit qė mbledhja tė shpėrndahej pa dhėnė fryte.
Mė 1867 kėto pėrpjekje u pėrsėritėn. Kostandin Kristoforidhi, Pashko Vasa, Hasan Tahsini, Ismail Qemali, me tė cilėt u bashkuan edhe shqiptarė tė tjerė, si bankieri Kristaq Zografi, funksionarė shqiptarė tė Portės, si Mustafa pashė Gjiriti, Rustem pashė Leskoviku etj., si pėrfaqėsues tė njė komisioni nismėtar pėr themelimin e njė shoqėrie kulturore shqiptare, iu drejtuan kryeministrit, Ali Pashės, me lutje qė tė lejonte formimin e njė shoqėrie shqiptare me karakter kulturor.
Gjendja e nderė nė Ballkan i kishte bindur Ali Pashėn dhe disa pėrfaqėsues tė qarqeve qeveritare osmane se vazhdimi i politikės sė forcės ndaj shqiptarėve dhe pengimi i ēdo pėrpjekjeje tė tyre pėr pėrparim do ta thellonte armiqėsinė ndaj Portės jo vetėm tė tė krishterėve, por edhe tė myslimanėve shqiptarė dhe do tė bėnte qė shqiptarėt tė merrnin tė gjithė anėn e armiqve tė Perandorisė. Pėrkundrazi, liria e mėsimit tė gjuhės, sipas tyre, do t’i lidhte myslimanėt shqiptarė mė ngushtė me Portėn, ndėrsa tė krishterėt do t’i neutralizonte. Pėr kėtė arsye Ali Pasha autorizoi dhe inkurajoi komisionin tė vijonte mbledhjet e tij.
Anėtarėt e komisionit iu pėrveshėn pėrsėri punės pėr ringjalljen e shoqėrisė kulturore. Mirėpo hovi qė po merrte lėvizja patriotike nė radhėt e shqiptarėve ortodoksė e shqetėsoi Patrikanėn greke, e cila ushtroi trysni mbi ta pėr t’i larguar nga rruga e lėvizjes kombėtare. Nė tė njėjtėn kohė filloi tė ndryshonte edhe qėndrimi i kryeministrit turk ndaj nismės shqiptare. Qarqet konservatore nė Portėn e Lartė “kursin e butė” tė Ali Pashės ndaj ēėshtjes shqiptare e shikonin si tė rrezikshėm pėr unitetin e islamizmit dhe tė Perandorisė, meqenėse u hapte shtegun edhe kėrkesave tė kombėsive tė tjera myslimane. Nėn trysninė e tyre Ali Pasha filloi t’i nxirrte pengesa komisionit nismėtar e pak mė vonė e ndaloi krejtėsisht veprimtarinė e tij.
Me gjithė dėshtimin qė pėsoi mė 1867, grupi i atdhetarėve tė Stambollit nuk hoqi dorė nga pėrpjekjet pėr tė krijuar njė qendėr tė lėvizjes kombėtare. Kjo mbetej njė detyrė e pėrhershme veēanėrisht nė kushtet e zgjerimit tė luftės qė i bėnin lėvizjes shqiptare Patrikana dhe Porta. Nė vitin 1867 nėn hijen e Patrikanės ishte themeluar organizata me emrin “Vėllazėria qendrore kulturore” dhe mė 1871 “Silogu (klubi - shėn. i aut.) kulturor epiriot”, president nderi i tė cilit u zgjodh renegati i ēėshtjes shqiptare, bankieri Kristaq Zografi. Synimet e vėrteta tė Silogut shiheshin qartė nė statutin e tij, ku gjente shprehje shqetėsimi qė kishte kapur Patrikanėn e qarqet shoviniste greke pėr pėrparimin qė po bėnte Lėvizja Kombėtare Shqiptare dhe pėr rritjen e ndikimit tė saj nė popullsinė e krishtere shqiptare. Duke vėnė nė dukje se edhe nė vise tė largėta malore, siē ishte krahina e Shpatit tė Elbasanit, kishte filluar tė mėsohej fshehurazi gjuha shqipe, statuti theksonte nevojėn pėr tė shtuar pėrpjekjet pėr pėrhapjen e arsimit grek nė Shqipėri. Nėn kujdesin e Silogut e me lejen e qeverisė osmane nė Shqipėrinė e Jugut e tė Mesme u hapėn dhjetėra shkolla greqisht krahas atyre turqisht.
Kjo veprimtari e qarqeve shoviniste greke bashkėrendohej me politikėn thellėsisht antishqiptare tė Portės sė Lartė, e cila ua mohonte shqiptarėve tė drejtėn pėr tė mėsuar gjuhėn amtare. Edhe gazeta zyrtare, qė filloi tė dilte mė 1871 nė Prizren, botohej turqisht e serbisht, ndėrsa ajo e Janinės turqisht e greqisht.
Nė kėto kushte, nė vitin 1871 patriotėt shqiptarė tė Stambollit i rifilluan pėrpjekjet pėr krijimin e njė organizate patriotike shqiptare. Njė rol tė rėndėsishėm nė kėto pėrpjekje, krahas Kostandin Kristoforidhit, luajti Hasan Tahsini (1811-1884), i cili i kishte bėrė studimet nė Francė dhe ishte njė figurė e shquar e shkencės. Hasan Tahsini nuk reshti sė predikuari se mėsimi i gjuhės shqipe, edhe me shkronja joarabe, nuk ishte aspak nė kundėrshtim me frymėn e kuranit. Rreth tij u bashkuan jo vetėm personalitete qė ishin aktivizuar qysh nė pėrpjekjet e para, por edhe intelektualė tė rinj, si Sami Frashėri, Jani Vretoja etj., qė rimėkėmbėn komisionin nismėtar. Por Porta e Lartė edhe kėsaj here i nxori pengesa komisionit nismėtar duke ngulur kėmbė qė puna e tij tė kufizohej vetėm me tė krishterėt shqiptarė, kurse myslimanėt s’duhej tė kishin asnjė lidhje me kėtė ēėshtje.
Kundėrshtime u shfaqėn edhe nė vetė gjirin e komisionit. Disa pashallarė, tė nxitur nga Porta, kėrkonin qė gjuha shqipe tė shkruhej me alfabetin arab. Kundėr kėsaj zgjidhjeje doli shumica e anėtarėve tė komisionit, tė cilėt vinin nė dukje se jo vetėm pėr arsye shkencore, por edhe politike, shqiptarėt, si anėtarė tė familjes evropiane, nuk duhej tė pėrdornin njė alfabet oriental, por evropian.
Njė grup tjetėr, me Jani Vreton nė krye, duke iu mbajtur tezės mbi origjinėn e pėrbashkėt pellazgjike tė popullit shqiptar e grek dhe tė lidhjeve kulturore ndėrmjet tyre, u shprehėn pėr alfabetin grek. Pėr alfabetin latin ishte mė nė fund njė grup i tretė, me Pashko Vasėn, Ismail Qemalin dhe Kostandin Kristoforidhin, tė cilėt mbėshteteshin jo vetėm nė argumente historiko-politike, por edhe nė ato praktike (siē ishte fakti qė shkronjat latine nuk duheshin derdhur veēanėrisht, por gjendeshin tė gatshme nė ēdo shtypshkronjė).
Njė zgjidhje tjetėr propozonte Hasan Tahsini, i cili, ashtu si Naum Veqilharxhi, mendonte se nė kushtet e Shqipėrisė duhej pėrdorur njė alfabet i ri, krejt i veēantė, pėr tė cilin shkronjat i kishte shpikur vetė.
Komisioni arriti mė nė fund nė marrėveshjen pėr tė hartuar alfabetin duke u mbėshtetur nė parimin themelor: “pėr secilin tingull njė shkronjė”. Ky parim pėrjashtonte pranimin e pandryshuar tė njė alfabeti latin, ashtu edhe tė alfabetit grek, tė cilėt tingujt e veēantė tė shqipes nuk mund t’i jepnin pa dyzime shkronjash. Por ēėshtja e alfabetit dhe formimi i shoqėrisė kulturore shqiptare nuk mundėn tė zgjidheshin pėrfundimisht. Porta mbajti njė qėndrim kėrcėnues dhe pashallarėt shqiptarė u larguan menjėherė nga komisioni. Nė tė njėjtėn kohė edhe Patrikana i shtoi intrigat e saj kundėr lėvizjes patriotike shqiptare. Nė kėto kushte komisioni u detyrua tė ndėrpriste edhe kėtė herė punėn pa arritur ndonjė pėrfundim konkret.
Me gjithė vėshtirėsitė qė hasėn, atdhetarėt nuk hoqėn dorė nga qėllimet e tyre. Por, duke mos pasur lejen dhe mundėsitė qė tė vepronin haptazi pėr lėvrimin e mėsimin e gjuhės amtare, ata pėrpiqeshin tė punonin fshehurazi, duke bėrė ēdo gjė fli. Koto Hoxhi nga Qestorati i Gjirokastrės (1824-1895), i cili ishte emėruar mė 1873 mėsues nė normalen e Qestoratit, nė orėt e lira u mėsonte fshehurazi nxėnėsve shqipen dhe u ngjallte atyre dashurinė pėr gjuhėn, pėr atdheun, pėr bashkatdhetarėt e feve tė tjera. Kjo veprimtari patriotike e futi Koto Hoxhin nė grindje me konsullin grek dhe me peshkopin e Gjirokastrės. Peshkopi e shkishėroi dhe njėkohėsisht vuri njerėz ta sulmonin. Por ky nuk u tėrhoq para vėshtirėsive. Kėshtu, nga shkolla e Qestoratit nuk dolėn vetėm mėsues fanatikė tė helenizmit, por edhe atdhetarė si Pandeli Sotiri e Petro Nini Luarasi, tė cilėt ndoqėn rrugėn e Koto Hoxhit.

Lėvizja letrare dhe botimet shkencore

Fundi i viteve 60 shėnojnė njė etapė me rėndėsi nė pėrparimin e Lėvizjes Kombėtare Shqiptare, qė u pasqyrua edhe nė zhvillimin e letėrsisė shqipe.
Njė veprimtari tė madhe nė kėtė fushė zhvilloi Kostandin Kristoforidhi. Duke hyrė nė shėrbim tė njė organizate protestante angleze, tė Shoqėrisė Biblike, e cila botonte pėrkthime tė ungjillit nė gjuhė tė ndryshme tė botės pėr pėrhapjen e besimit fetar, Kostandin Kristoforidhi kishte shpresė qė tė vinte nė jetė planet e tij pėr zhvillimin e letėrsisė nė gjuhėn shqipe me fondet e kėsaj Shoqėrie. Dhe me tė vėrtetė, nė vitet 1864-1872, me ndihmėn e Shoqėrisė Biblike, ai mundi tė botonte mbi 10 vėllime, ndėrmjet tė cilave ishin disa pėrkthime tė rėndėsishme fetare, si “Dhjata e re” etj.
Por Kostandin Kristoforidhi nuk mendonte ta kufizonte veprimtarinė e vet vetėm nė botime fetare. Nė kėtė kohė ai vijoi punėn pėr hartimin e njė fjalori themelor tė gjuhės shqipe dhe pėrgatiti njė varg botimesh popullore, si dhe njė revistė kulturore. Nga kėto ai mundi tė botonte mė 1867 “Abetaren e gjuhės shqipe” toskėrisht e gegėrisht. Ndonėse planet e tij pėr mungesė pėrkrahjeje nuk mundėn tė arriheshin veēse pjesėrisht, veprimtaria e Kostandin Kristoforidhit nė kėto vite pati rėndėsi tė madhe. Pėrkthimet e shkrimeve fetare tė Kostandin Kristoforidhit u bėnė objektivisht njė mjet lufte kundėr propagandės shkombėtarizuese tė kishės greke; ato shėnonin njė hap tė ri drejt krijimit tė njė kishe ortodokse shqiptare dhe rrėzonin pretendimet e “panhelenistėve” qė thoshin se gjuha shqipe ishte njė gjuhė e varfėr dhe nuk mund tė shėrbente si gjuhė kulture. Me pėrkthimet e tij Kostandin Kristoforidhi bėri gjithashtu njė punė tė madhe pėr pasurimin e gjuhės sė shkruar me njė varg termash dhe shprehjesh tė nxjerra nga gjuha e popullit. Pėr mė tepėr, me shkrimet e tij ai ndihmoi pėr afrimin e dy dialekteve kryesore tė shqipes, tė gegėrishtes dhe tė toskėrishtes, duke marrė si bazė pėr pėrkthimet e tij gegėrisht autorėt e vjetėr tė Shqipėrisė sė Veriut, qė ishin shumė afėr toskėrishtes.
Nė kėto vite letėrsia shqiptare filloi tė merrte pėrmbajtje tė re mė tė pėrparuar, lidhur me detyrat e reja qė shtronte koha dhe gjendja e vendit. Kėshtu, krahas shkrimeve me karakter fetar e didaktik qė kishin mbizotėruar deri tani, filloi tė trajtohej tema patriotike. Nė kėto krijime rilindėsit u bėnin thirrje bashkatdhetarėve pėr tė luftuar sundimin e huaj, pėr ta vėnė ēėshtjen kombėtare pėrmbi fetė, pėr tė zhvilluar e pėr tė lėvruar gjuhėn e kulturėn kombėtare. Njė rol tė rėndėsishėm si aktivist i letėrsisė artistike shqipe dhe i lėvizjes kombėtare nė pėrgjithėsi filloi tė luante nė kėto vite Thimi Mitkoja nga Korēa. I mėrguar nė Egjipt, ai zhvilloi njė veprimtari tė madhe e tė frytshme pėr mbledhjen e folklorit shqiptar.
Nė tė njėjtėn kohė filloi tė shkruante vjersha Spiro Risto Dineja nga Vithkuqi i Korēės (1846-1922), qė pėrshkoheshin nga fryma atdhetare. Shovinistėve grekė Spiro Dineja nuk ua kurseu qortimet pėr armiqėsinė qė tregonin kundrejt shqiptarėve, si p.sh. pėr vrasjen e pabesė tė Naum Veqilharxhit.
Dashuria pėr atdheun gjeti njė shprehje tė zjarrtė dhe artistikisht tė lartė nė vjershat e Preng Doēit (1846-1917), siē dėshmojnė ndėr tė tjera vargjet: “Shqyptarė trima, zgjedhėn lshoni, / kputni prangat e luftoni!”
Fryma patriotike pėrfshiu edhe tė tjerė poetė klerikė katolikė tė veriut si Pjetėr Zarishin (1806-1866), Ndue Bytyēin (1847-1917), Leonard de Martinon (1830-1923) etj.
Nė kėtė lėvizje morėn pjesė edhe intelektualė arbėreshė, duke dhėnė njė ndihmė tė ēmuar nė dobi tė ēėshtjes kombėtare. Besnikė ndaj traditave demokratike, qė ishin shfaqur edhe me pjesėmarrjen masive tė arbėreshėve nė Revolucionin e vitit 1848 edhe nė lėvizjen pėr ēlirimin e Italisė nė vitet 1859-1861, njė plejadė intelektualėsh arbėreshė, midis tė cilėve shquheshin Jeronim de Rada, Dhimitėr Kamarda, Vinēenc Dorsa, Zef Serembe etj., iu dhanė me mish e me shpirt mbledhjes dhe studimit tė thesareve tė gjuhės e tė kulturės sė popullit shqiptar.
Njė rol veēanėrisht tė rėndėsishėm nė kėtė drejtim vijonte tė luante Jeronim de Rada (1814-1903) me punėn e tij si poet i shquar, studiues i palodhur dhe propagandist i flaktė i ēėshtjes sė ēlirimit tė popullit shqiptar. Me veprat e tij shkencore, si “Vjetėrsi e kombit shqiptar”, me poemat epike madhore, si “Skėnderbeu i pafanė”, tė botuara nė vitet 60 e nė fillim tė viteve 70, De Rada u bė njė figurė e madhe e kulturės shqiptare, e njohur jo vetėm nė kolonitė arbėreshe e nė Shqipėri, por edhe nė botėn letrare e kulturore evropiane. Veprimtarėt e Lėvizjes Kombėtare Shqiptare e nderonin De Radėn si njė udhėheqės tė shquar tė luftės sė tyre. Veprat e tij i ēmuan edhe figurat e mėdha tė letėrsisė evropiane tė kohės, si A. de Lamartinė, F. Mistral; ato u pėrkthyen nė njė varg gjuhėsh tė huaja.
Nė vitin 1866 u botuan dy pėrmbledhje tė rėndėsishme tė folklorit arbėresh-shqiptar, njėra “Rapsodi e njė poemi shqiptar” prej De Radės dhe tjetra prej filologut tė shquar Dhimitėr Kamarda (1821-1882) nga Hora e Arbėreshve pranė Palermos, si “Shtojcė” e veprės “Sprovė e gramatologjisė krahasuese mbi gjuhėn shqipe”. Nėpėrmjet pasurisė sė madhe artistike qė paraqiste folklori, tė dy studiuesit arbėreshė u pėrpoqėn me sukses tė tėrhiqnin vėmendjen e opinionit publik botėror mbi popullin shqiptar dhe lashtėsinė e tij, si dhe mbi tė drejtėn e tij pėr t’u njohur si komb mė vete. Nga viti 1865 filloi tė bashkėpunonte me studiuesit arbėreshė edhe Dora d’Istria (Elena Gjika). Ajo zhvilloi njė veprimtari tė gjallė publicistike veēanėrisht mbi tema lindore, midis tyre edhe shqiptare, qė e bėnė mė shumė tė njohur dhe shėrbyen njėkohėsisht pėr ta popullarizuar ēėshtjen shqiptare nė opinionin publik botėror.
Duke marrė shkas nga libri i De Radės, Dora d’Istria botoi po atė vit (mė 1865) nė gjuhėn frėnge njė studim me titull “Kombėsia shqiptare sipas kėngėve popullore”. Nė tė autorja vinte nė dukje se kėngėt popullore historike shqiptare, e nė mėnyrė tė veēantė rapsoditė e botuara nga De Rada qė kishin si figurė kryesore Skėnderbeun, flisnin jo vetėm pėr aftėsitė krijuese artistike tė njė populli me kulturė tė lashtė, por pėrbėnin edhe njė dokument historik, i cili dėshmonte pėr dashurinė pėr liri e pavarėsi qė kishte ruajtur populli shqiptar gjatė shekujve, me gjithė kushtet e vėshtira tė pushtimit tė huaj. “Ka ardhur koha, - i shkruante ajo De Radės, - qė historia jonė tė dalė gjithashtu nga varri ku e kanė groposur kaq e kaq farisej”. Duke u mbėshtetur nė tė dhėnat e historisė, nė kėtė vepėr dhe nė vepra tė mėvonshme, Dora d’Istria vinte nė dukje se shqiptarėt kishin tė drejtė, me rastin e njė risistemimi tė ardhshėm politik tė Evropės Juglindore, tė fitonin lirinė e tyre dhe mundėsinė pėr pėrparim nė kuadrin e shtetit tė tyre tė pavarur.
Grupi i patriotėve arbėreshė u vu nė lidhje me atdhetarė shqiptarė nė Shqipėri dhe nė kolonitė, si p.sh. me Zef Jubanin nė Shkodėr, Thimi Mitkon nė Egjipt etj., tė cilėt u dhanė zemėr pėr tė vijuar veprimtarinė politike e letrare pėr tė mirėn e ēėshtjes shqiptare. Duke u nisur nga parimi i shprehur nga Dora d’Istria, se “pa rilindje letrare nuk ka ringjallje politike”, grupi arbėresh pėrpiqej tė themelonte njė shoqėri letrare mbarėshqiptare, qė do tė botonte njė gazetė me emrin “Flamuri i Skėnderbeut”, njė fjalor dhe njė gramatikė tė gjuhės shqipe.
Grupi arbėresh zhvilloi njė veprimtari tė rėndėsishme pėr tė bėrė tė njohur ēėshtjen shqiptare nė opinionin publik botėror dhe pėr tė krijuar lidhje me lėvizjen atdhetare nė Shqipėri. Dėshmi e kėtij bashkėpunimi u bė libri me titull “Dora d’Istrias - shqiptarėt”, njė pėrmbledhje vjershash botuar nga Dhimitėr Kamarda mė 1870, pėr tė cilėn kishin bashkėpunuar autorė shqiptarė dhe arbėreshė tė kolonive tė Italisė e tė Greqisė si Zef Jubani, Thimi Mitkoja, I. Pema, Preng Doēi, Jeronim de Rada, Anton Santori, Zef Serembja etj. Pėrtej qėllimit kryesor, pėr t’i shprehur filoshqiptares sė shquar mirėnjohjen pėr ndihmėn qė i jepte ēėshtjes shqiptare, libri u bė njė manifest i parė, i pėrbashkėt i lėvizjes letrare kombėtare qė po rritej nė kėto vite.