| Ndryshimet administrative.
Organizimi i vilajeteve
Pasi shtypi qėndresėn e feudalėve separatistė provincialė, Porta e Lartė nuk e rimėkėmbi mė sistemin e vjetėr administrativ tė ejaleteve, i cili ishte pėrmbysur nė viset shqiptare qysh nė gjysmėn e dytė tė shek. XVIII, pjesėrisht nga anarkia feudale qė pushtoi kėto vise dhe kryesisht nga ekzistenca relativisht e gjatė e pashallėqeve tė Shkodrės e tė Janinės. Vendin e ejaleteve e zunė pashallėqet, tė cilat u ndėrtuan mbi parimet centraliste. Pėr tė mos u dhėnė mundėsi guvernatorėve provincialė qė tė forcoheshin politikisht dhe ekonomikisht, njėsitė e reja administrative ishin shumė mė tė vogla se ejaletet e dikurshme. Nė krye tė pashallėqeve tani u emėruan si guvernatorė pashallarė tė karrierės ushtarake, tė pajisur me grada sipas sistemit evropian.
Nė kuadrin e kėsaj reforme administrative, territoret me popullsi shqiptare u ndanė, nė fillim tė viteve 30, midis 9 pashallėqeve (pashallėqet e Manastirit, tė Janinės, tė Shkodrės, tė Prizrenit, tė Pejės, tė Prishtinės, tė Shkupit, tė Vranjės e tė Leskovcit). Kryengritjet qė shpėrthyen nė gjysmėn e parė tė viteve 30 e detyruan Portėn e Lartė ti krijonte pėrsėri mė 1836 njėsitė e mėdha administrative e sipas kėsaj reforme, viset me popullsi shqiptare u ndanė midis 3 ejaleteve: nė ejaletin e Manastirit, guvernatori i tė cilit, me titullin valiu i Rumelisė, tani kishte nė administrim pashallėqet e Manastirit, tė Shkodrės, tė Prizrenit dhe tė Pejės; nė ejaletin e Sofjes, me nė krye njė mareshal (myshir), nėn vartėsinė e tė cilit hynė gjithashtu pashallėqet e Prishtinės, tė Shkupit, tė Vranjės, tė Leskovcit e tė Nishit; nė ejaletin e Janinės, me nė krye njė vezir, nė kufijtė e tė cilit hyri, pėrveē trojeve jugore shqiptare, edhe pashallėku i Thesalisė. Mė 1846, pashallėku i Shkodrės dhe ai i Prizrenit u shkėputėn nga valiu i Rumelisė (nga ejaleti i Manastirit) dhe formuan njė njėsi administrative mė vete, me emrin ejaleti i Shkodrės, i varur drejtpėrdrejt nga Stambolli.
Me qėllim qė ta forconte mė tej pushtetin qendror dhe tė rriste kontrollin e vet nė provinca, Porta e Lartė ndėrmori mė 1864 njė reformė tjetėr administrative, sipas sė cilės vendin e ejaleteve e zunė vilajetet, me nė krye njė vali (guvernator). Edhe vilajetet u ndanė si dikur ejaletet nė sanxhakė, nė kaza e nė nahije. Vilajeti u pajis me njė aparat burokratik tė plotė. Nė mėnyrė tė veēantė ky aparat kishte pėr detyrė tė vilte taksat pėr shtetin, tė nxirrte rekrutėt pėr ushtrinė dhe tė suprimonte venomet tradicionale. Sipas shembullit tė shteteve evropiane, nėn urdhrat e valiut qėndronte Mexhlisi, d.m.th. kėshilli administrativ i vilajetit, nga i cili vareshin drejtoritė e ngarkuara pėr sektorė tė veēantė tė administratės (drejtoria e financės, e vakėfeve, e ekonomisė, e arsimit etj.). Repartet ushtarake tė vilajetit me komandantin e tyre me gradė, sipas rastit, gjeneral divizioni ose gjeneral armate, tani vareshin drejtpėrdrejt nga sulltani nėpėrmjet shtatmadhorisė sė pėrgjithshme tė ushtrisė osmane. Krahas tyre kishte njė varg organesh tė tjera, siē ishin ato gjyqėsore dhe zyrat e sheriatit, tė cilat nė disa vise mbetėn pėrsėri nė fuqi, ato tė xhandarmėrisė e tė policisė, tė cilat vareshin drejtpėrdrejt nga valiu.
Njė strukturė administrative pak a shumė tė njėllojtė kishte edhe sanxhaku me kazanė.
Vilajetet nuk u krijuan menjėherė. Madje disa prej tyre u suprimuan dhe u rikrijuan pėrsėri mė vonė. Veē kėsaj, edhe kufijtė e tyre administrativė nuk qenė tė qėndrueshėm. Shpeshherė krahina tė tėra shkėputeshin nga njė vilajet dhe futeshin nėn vartėsinė e njė vilajeti tjetėr.
Trojet shqiptare u prekėn pjesėrisht nga reforma e re administrative mė 1867 me krijimin e vilajetit tė Selanikut, i cili pėrfshiu disa krahina tė Shqipėrisė Lindore (rrethet e Matit, tė Dibrės, tė Strugės, tė Pogradecit e tė Korēės). Dy vjet mė vonė, mė 1869, u krijua vilajeti i Shkodrės, nė kufijtė e tė cilit hynė, pėrveē viseve tė Shqipėrisė Veriore, edhe krahinat e Matit, tė Dibrės, tė Prizrenit, tė Gjakovės etj. Mė 1873 kufijtė e vilajetit tė Shkodrės u ngushtuan nė favor tė njė vilajeti tė ri, tė vilajetit tė Prizrenit, i cili pėrfshiu gjithė Kosovėn sė bashku me sanxhakėt e Dibrės, tė Shkupit e tė Nishit. Gjatė kėsaj kohe edhe ejaleti i Janinės u kthye nė njė vilajet.
Megjithatė, ndryshimet mė tė shpeshta dhe mė tė thella harta e vilajeteve i pėsoi gjatė viteve tė Krizės Lindore (1875-1878). Nė mėnyrė tė veēantė vilajeti i Kosovės, qendra e tė cilit kaloi nga Prizreni nė Prishtinė, pėsoi ndryshime tė rėndėsishme nė shtrirjen e vet territoriale pothuajse ēdo vit, nė ndonjė rast edhe dy herė nė vit. Kėshtu, pėr shembull, mė 1875 ai shtrihej vetėm nė viset e Kosovės, kurse dy vjet mė vonė nėn juridiksionin e tij u pėrfshi njė territor i gjerė, qė nga Dibra deri nė Nish. Po ashtu ndodhi edhe me vilajetin e Shkodrės, i cili, pasi u suprimua mė 1875, u riorganizua mė 1877 jo si vilajet, por si ejalet, me njė territor gati dy herė mė tė vogėl se ai qė kishte katėr vjet mė parė. Nė tė njėjtėn kohė, vilajeti i Manastirit, i cili u krijua pėr tė parėn herė mė 1875, dy vjet mė vonė u suprimua duke hyrė nė juridiksionin e vilajetit tė Selanikut.
Pavarėsisht nga kėto ndryshime tė thella dhe tė shpeshta, trojet shqiptare mbetėn mė tepėr tė ndara midis katėr vilajeteve. Veē kėsaj, nė secilin nga kėto vilajete u pėrfshinė edhe kombėsi tė tjera: nė vilajetin e Kosovės popullsi shqiptare, serbe e maqedone, nė atė tė Manastirit popullsi shqiptare, maqedone e greke, nė vilajetin e Janinės popullsi shqiptare, greke dhe vllehe, kurse nė atė tė Shkodrės popullsi shqiptare e malazeze. Megjithatė, shqiptarėt pėrbėnin shumicėn e popullsisė nė ēdonjėrin prej tyre dhe nė tė katėr vilajetet tė marra sė bashku. Mė shumė se kurdoherė tani qė nė Ballkan kishin marrė hov tė madh lėvizjet pėr ēlirim kombėtar, qėllimi qė ndiqte Porta e Lartė me kėtė politikė administrative ishte ti mbante tė pėrēara popullsitė joturke tė Perandorisė, duke i vėnė nė grindje kombėsitė e ndryshme tė njė vilajeti dhe duke penguar bashkimin politik tė popullsisė sė njė kombėsie tė vetme, qė ishte e shpėrndarė nė vilajete tė ndryshme.
Harta administrative e Perandorisė Osmane nė Gadishullin Ballkanik u bė pak a shumė e qėndrueshme vetėm pasi kaloi tallazi i Krizės Lindore. Por edhe tani trojet shqiptare mbetėn tė copėtuara midis katėr vilajeteve. Madje, njė pjesė e trungut etnik (krahina e Ulqinit) dhe disa vise tė brezit anėsor (krahinat e Podgoricės, tė Shpuzės, tė Vranjės, tė Leskovcit e tė Nishit) tani mbetėn jashtė Perandorisė Osmane, pra jashtė katėr vilajeteve, pasi u aneksuan nga Mali i Zi dhe nga Serbia nė vitet 1878-1880. Mė 1888 ndarja e katėr vilajeteve nė sanxhakė dhe e sanxhakėve tė tyre nė kaza, ndarje e cila mbeti nė fuqi deri nė fund tė sundimit osman, ishte nė kėtė mėnyrė:
|
