Gjuha shqipe sot flitet ne Shqiperi dhe jashte kufijve te saj ne Kosove, ne territorin ndermjet Shkupit, Gostivarit, Tetoves dhe Di-bres, ne Presheve, ne Bujanovc dhe ne Medvegje, ne Kruje, ne Ulqin me rrethina deri ne Tivar dhe ne Ēameri. Shqipja, pra, flitet ne viset perendimore te Ballkanit, aty ku kryqezohen rruget qe lidhin lindjen me perendimin, pikerisht ne ate rajon qe ka qene djepi i qyteterimit antik evropian.
Gjithashtu, shqipja flitet edhe ne diaspore (ne Itali, ne Greqi, ne Bullgari, ne Ukraine), edhe ne shume vende te tjera te kontinentit tone dhe me gjere, ne Amerike, ne Azi dhe ne Australi nga shqiptare te vendosur atje ne kohe me te hershme ose me te vonshme.
Gjuha shqipe i perket familjes se gjuheve indoevropiane. Rreth dy mije fjale te shqipes jane me origjine indoevropiane: koke, dite, nate, dimer, uje, ha, pi, jam, kam, zog, dem, elb etj. Shqipja formon nje de-ge me vete ne familjen e gjuheve indoevropiane. Gjuha shqipe pra nuk ka lidhje birerie me asnjeren nga gjuhet e sotme indoevropiane.
Territori shqiptar ka qene i banuar qe nga paleolitiku i mesem (100000 - 40000 vjet para eres sone). Gjurmet e para te rendesishme te qyteterimit i perkasin neolitit (6000-2000 vjet para eres sone).
Ne fillimet e kohes se bronzit fiset ilire shfaqen ne nje territor te gjere qe shtrihej nga gadishulli i Istrias ne veri deri ne gjirin e Artes ne jug. Ne lindje, kufiri i tyre shtrihej afersisht deri te lumenjte Vardari e Morava. Popullsia ilire eshte formuar nga popullsi autokto-ne te epokes se neolitit, pas ardhjes se popullsive indoevropiane aty nga fundi i mijevjeēarit te trete para eres sone. Pra, Iliret perbenin nje popullsi shume te vjeter te vendosur ne perendim te Ballkanit. Emrat e dy fiseve ilire, Pajoneve dhe Thesproteve, i gjejme tek "Iliada" dhe "Odiseja" e Homerit.
Kjo popullsi del me kete emer ne shekullin e peste para eres sone. Ne rrethinat e Durrachium-it (Durresi i sotem) u formua nyja e Shtetit te pare Ilir. Gjuha e kesaj popullsie ishte ilirishtja.
Shqiptaret jane pasardhes te ilireve dhe gjuha shqipe pasardhese e ilirishtes.
Nga kjo gjuhe nuk kane mbetur veēse pak fjale te cilat mund te shpjegohen me gjuhen shqipe dhe konkretisht sika = thika, peli = pleq, aspetos = i shpejte. Edhe disa emra gjeografike dhe emra perso-nash ilire mund te shpjegohen me fjale te shqipes. Keshtu p.sh. Dardania eshte shpjeguar me shqipen dardhe, Dalmatia me shqipen del me, dele, Ulkin me shqipen ulk, ujk, Dimalum me shqipen di mal dy male, Bardhul me shqipen i bardhe, Daz me shqipen dash..
Ne vitin 168 para eres sone, Iliria u pushtua nga romaket. Filloi keshtu nje periudhe pushtimi qe zgjati per me shume se pese shekuj.
Ne shekullin e VII Shqiperia u pushtua nga sllavet, kurse ne shekullin XV nga turqit otomane. Pushtimi otoman vazhdoi pese shekuj deri me 28 nentor 1912.
Ne Mesjete, popullsia e territoreve te populluara nga fiset ilire, quhej Albanoi dhe vendi Albanon, prej nga ka dale forma popullore Arbenesh ose Arberesh.
Emrat e sotem Shqiperi, shqiptar, shqip jane shfaqur ne shekullin XVII.
Gjate kesaj periudhe te gjate pushtimi, gjuha dhe kultura shqiptare kane qene nen ndikimin e gjuhes e te kultures latine, greko-bizantine, sllave e turke. Gjenden ne shqipe fjale me origjine nga greqishtja e vjeter, latinishtja, greqishtja bizantine, sllavishtja, turqishtja etj.
Nga greqishtja e vjeter kane hyre fjale te tilla si: draper, laker, qer-shi, shpelle; nga latinishtja: are, kale, mbret, furke, ungj,- nga greqi-shtja bizantine: fis, ikone, kollogjer, manastir; nga sllavishtja: gjobe, lopate, pushke, opinge, rob, si edhe toponime: Berat (bel+grad), Dropull (Drino+polje), Konispol (kon+polje), Velipoje (veliko+polje), Zadrime (za+Drin), Zagori (za+gor); nga turqishtja: tepsi, pazar, cohe, bahēe, oxhak, sobe, jastek, ilaē etj.
Eshte e vertete qe shqipja ka pesuar ndikime nga gjuhet e huaja, sidomos ne leksik, po eshte po kaq e vertete qe ajo ka shfaqur aftesi per t'i asimiluar dhe ndryshuar sipas modelit te vet huazimet, duke treguar forcen dhe gjallerine e saj. Keshtu fjalet e greqishtes se vjeter drapanon, kerasia, spileon ne shqip dalin draper, qershi, shpelle,- ne latinisht arvum, vicinium, impertorem ne shqip are, fqinj, mbret,- ne sllavisht glob, opanak, ravnica ne shqip gjobe, opinge, rrafshe.
Gjithsesi gjate periudhes qe vendi yne, kultura jone, gjuha jone ishin nen influencen e kultures e te gjuhes latine, greko-bizantine, sllave e turke, gjuha shqipe ka ruajtur origjinalitetin e saj si gjuhe indoevropiane me strukture fonetike, gramatikore e leksikore te veēante.
Ne historine e Shqiperise dhe te shqiptareve Rilindaj shqiptare (XIX-XX) ze nje vend te veēante. Gjate kesaj periudhe, problemet e gjuhes u bene pjese perberese e programit te Rilindjes shqiptare, e cila, me alfabetin e Shoqerise se Stambollit (1878) hodhi bazat per zgjidhjen e problemit te alfabetit te gjuhes shqipe, i cili perfundimisht u zgjidh ne Kongresin e Manastirit me 1908. Ne baze te alfabetit te gjuhes shqipe eshte alfabeti latin.
Dokumentet e para te shkruara te shqipes i perkasin shekullit XIV. Libri i pare i shkruar eshte "Meshari" i Gjon Buzukut qe i perket gjysmes se dyte te shek. XVI (1555). Ka mundesi qe tradita e shkrimit te shqipes te kete qene me e vjeter. Shqipja eshte shkruar ne dy dialekte kryesore, ne gegerisht dhe ne toskerisht. Vepra e pare toskerisht eshte "E mbesuame e krishtere", shkuar nga Luke Matrenga dhe botuar ne Rome me 1592. Shqipja ka vazhduar te shkruhet ne dy dialekte deri me 1972, kur toskerishtja letrare u shpall gjuhe letrare kombetare ose gjuhe letrare e njesuar.
Emri
Emra quhen fjalet qe tregojne qenie te gjalla: djale, vajze, dele, dash, Agron, Mira;
Objekte materiale: gur, dru, liber, fletore; por shpesh edhe cilesi: dashuri, liri ose veprime: pastrim, rregullim.
Mjaft formime me prapashtesa funksionojne ne te njeten kohe si emra dhe si mbiemra: shqiptar, punetor, fshatar, malesor etj.
Disa ema dalin me nyje te perparme: i biri, e bija, i ati, e ema, i vellai, e motra etj. Po keshtu, edhe disa emra me origjine nga mbiemri ose pjesorja e foljeve: i riu, te rinjte, e reja, te rejat, e dashura, i pasuri, i varferi, i pandehuri, te ftohtet, te kenduarit, te folurit, te ngrenit.
Emrat e perveēem dhe te pergjithshem
Emrat ndahen ne emra te pergjithshem dhe ne emra te perveēem.
Emra te pergjithshem quhen emrat qe tregojne qenie ose sende te te njejtit lloj: djale, vajze, dhi, cjap, dhome, dere, si dhe abstrakte: miqesi, lumturi, larje, fshirje.
Emra te perveēem quhen emrat qe tregojne nje qenie ose nje send te vetem, te dalluar nga te gjithe te tjeret: Tirane, Prishtne, Kruje, Naim, etj.
Jane te perveēem:
-Emrat dhe mbiemrat e njerezve, pseudonimet: Naim Frasheri, Gjergj Kastrioti, Kostandin Kristoforidhi, Asdreni (pseudonimi i Aleks Stavre Drenova), Migjeni (pseudonimi i Millosh Gjergj Nikolla)
-Emrat e kafsheve: Laro, Balo, Murro;
-Emrat gjeografike te shteteve, te krahinave, te maleve, te lumejve, te qyteteve, te rrugeve, te shesheve, te kontinenteve, te oqeaneve, te deteve etj.: Franca, Shqiperia, Kosova, Drini, Korēa, (rruga) Fan Noli, (sheshi) Skenderbej, Jupiteri, Azia, Paqesori, Mesdheu;
-Emrat e periudhave dhe te ngjarjeve historike: Mesjeta, Rilindja, Kongresi i Lushnjes;
-Emrat e institucioneve, te organizatave e shoqatave: Presidenca, Kuvendi Popullor, Ministria e Financave, Instituti i Gjuhesise dhe i Letersise, Shoqata e te Perndjekurve Politike.
-Titujt e veprave, te revistave e te gazetave: "Lahuta e malesise", "Albania", "Rilindja demokratike", "Gazeta shqiptare", "Studime filologjike".
Emrat e perveēem zakonisht perdoren ne trajten e shquar:
Tirana eshte kryeqyteti i Shqiperise. Ne qender te Tiranes eshte sheshi. Aty ndodhen Muzeu Historik Kombetar, Pallati i kultures, banka Kombetare.
Te gjithe emrat e perveēem dhe emertimet e perveēme shkruhen me shkronje te madhe:
-emrat dhe mbiemrat e njerezve: Gjergj Kastrioti, Leka i Madh;
-emrat e perveēem te kafsheve: Baloja, Laroja, Baloshi;
-emrat e planeteve dhe te yjeve: Marsi, Jupiteri, Ylli Polar, Arusha e Madhe etj.;
-emertimet gjeografike te nje vendi : Gadishulli Ballkanik, Qafa e Thanes, Poli i Veriut, Drini i Zi, Malesia e Madhe;
-emertimet e institucioneve dhe partive: Ministria e Arsimit, Partia Socialiste, Balli Kombetar;
-emertimet e periudhave dhe ngjarjeve historike: Rilindja, Mesjeta, Kongresi i Manastirit;
-emertimet e monumenteve te kultures: Dea e Butrintit, Xhamia e Et'hem Beut etj.;
-titujt e librave, te gazetave, te emrave te rrugeve dhe firmave vihen ne thonjeza dhe vetem fjala e pare shkruhet me shkronje te madhe: "Gazeta shqiptare", "Deshmoret e lirise", por rruga "Naim Frasheri", sheshi "Fan Noli".
Emri i perveēem mund te perdoret si emer i pergjithshem per te treguar jo me nje individ, por nje tip njerezish qe i ngjajne atij; jo nje krahine, por send qe lidhet me emrin e kesaj krahine etj.:
Ky njeri eshte tartuf i vertete (hipokrit)
Ai porositi nje shishe kallmet (vere Kallmeti)
Ne keto raste emrat e perveēem shkruhen me shkronje te vogel: ciceron, donkishot etj.
Emrat e perveēem te njerezve dhe te vendeve te huaja shkruhen sipas shqiptimit qe kane ne gjuhen prej nga jane marre: Shekspir, Bethoven, Klinton, Sharl de Gol, Shiler, Nju-Jork, Kajro, Algjeri, Palestine, Versaje etj.
Mbiemra
Mbiemra quhen fjalet qe shenojne se ēfare lloji eshte ose ēfare vetie ka emri (qen i zi, qen i vogel, ushtria shqiptare, qeveria italiane). Mbiemri pershtatet ne numer, gjini dhe rase me emrin me te cilin lidhet:
mjeku i ri
mjekja e re
mjeket e rinj
mjeket e reja
- pershtatje ne rase :
mjeku i ri
i mjekut te ri
mjekun e ri
mjekja e re
e mjekes se re
mjeken e re
Mbiemrat e shqipes ndahen ne dy grupe: mbiemra te nyjshem dhe mbiemra te panyjshem.
Mbiemra te nyjshem jane:
- ata qe mbarojne me -e : i bardhe, i mire, i gjate;
- ata te formuar me prapashtesat -(e)m, -shem, -(et): i mesem, i shendetshem, i hekurt, i ftohte etj.;
- mbiemrat e formuar nga pjesorja: i shkruar, i zene, i lodhur;
- disa mbiemra qe dalin me -er : i vjeter, i varfer, i verber, i shurdher,
Mbiemra te panyjshem jane :
- mbiemrat e formuara nga emrat pergjegjes me konversion: tiranas, shkodran, korēar, vlonjat;
- mbiemrat e formuar me prapashtesat -ar, -tar, -ik, -ist, -iv, -or, -tor: bankar, amtar, heroik, feminist, aktiv, verior, baritor;
- mbiemrat e formuar me prapashtesat -(e)s, -ues, -yes, nga pjesorja ose e tashmja e foljes: djeges, ngjites, vleresues, ushqyes, rrembyes;
- te gjithe mbiemrat e perbere: zemergjere, zemergur, tekniko-shkencor, ekonomiko-shoqeror, largpames, mireberes etj.
Folje
Folje quhen fjalet qe tregojne se subjekti vepron ose peson diēka ose ndodhet ne nje gjendje te caktuar.
Kur themi motra, macja, e kuptojme se eshte fjala per njerez, kafshe dhe sende, po nuk dime se ēfare bejne ose ēfare ndodh me ta. Por kur themi motra punon, mollet u poqen, macja fle atehere prej fjales punon mesojme se motra po kryen nje veprim (punon), prej fjales u poqen mesojme se mollet pesuan diēka (u poqen), prej fjales fle mesojme se macja ndodhet ne nje gjendje te caktuar (fle).
Fjalet punon, u poqen, fle jane folje.
FOLJET KALIMTARE DHE JOKALIMTARE,
Kalimtare quhen foljet veprimi i te cilave i kalon nje personi ose sendi tjeter, d.m.th. qe pranojne nje kundrinor:
Beni ēdo dite lexon gazeten.
Foljet qe pranojne nje kundrinor te drejte jane folje kalimtare te drejta:
Blerta ēdo dite vadit lulet.
Foljet qe mund te marrin kundrinor te zhdrejte pa parafjale jane kalimtare te zhdrejta:
Iliri i hipi kalit.
Ndodh qe nje folje te marre njekohesisht nje kundrinor te drejte dhe nje kundrinor te zhdrejte pa parafjale, pra te jete njekohesisht folje kalimtare e drejte dhe e zhdrejte
Ia dhashe librin Zanes.
Ia afrova Zanes tufen e luleve.
Folje jokalimtare jane ato qe nuk pranojne kundrinor: fle, eci, rri, qendroj, dal etj.:
Agroni ecte i shqetesuar.
Dje fjeta gjithe diten.
Disa folje perdoren here si kalimtare, here si jokalimtare. per te gjetur se cilit grup i perkasin duhet pare se ne ē'kuptim jane perdorur.
FORMAT VEPRORE DHE JOVEPRORE
Foljet kalimtare te drejta kane dy forma , formen veprore dhe formen joveprore :
Forma veprore: laj, fshij, thaj
Forma joveprore: lahem, fshihem, thahem
Veprore ( laj, fshij, thaj ) jane foljet qe tregojne se subjekti vepron ( laj fytyren, fshij dhomen, thaj rrobat )
kurse
joveprore foljet qe tregojne se subjekti peson, d.m.th. i nenshtrohet veprimit te nje tjetri (lahem nga dikush) ose tregon se subjekti vepron dhe veprimi i tij kthehet po tek ai ( lahem = laj vetveten ).
Peremri
Peremra quhen fjalet qe perdorim ne ligjerim ne vend te emrave ose mbiemrave:
Ne strehen e shtepise dallendyshet vit per vit bejne folene.
Ato fluturojne me shpejtesi para shtepise.
Vjollca i do shume dallendyshet.
Ajo kenaqet kur i shikon ato duke fluturuar.
Peremrat jane shtate llojesh :
- vetore: une, ti, ai, ajo, ne, ju, ata, ato;
- vetvetore: vetja, vetvehtja;
- deftore: ky, kjo, keta, keto, i ketille, e ketille, te ketilla, i tille, e tille, te tille, te tilla; ai, ajo, ata, ato, i atille, e atille te atille, te atilla;
- pronore:
Veta I. im, ime, yne, jone, e mi, e mia, tane, tona,
Veta II. yt, jote, juaj, juaj, e tu, e tua, tuaj, tuaja
Veta III. i tij, e tij, i saj, e saj, e tij, e tija, e saj, e saja, i tyre, e tyre, e tyre, e tyre;
- lidhore: qe, i cili, e cila, te cilet, te cilat, ēka, ē, ēfare, kush, sa,
- pyetes: kush, cili, cila, cilet, cilat, ē, ēfare, sa, i sati, (me, per, nga) se;
- te pacaktuar: dikush, ndokush, gjithkush, kushdo, askush, kurkush; nje, ndonje, njeri, ndonjeri, asnje, asnjeri; secili, gjithsecili, cilido, ēfaredo, gjithēka, diēka, ca, disa, te gjithe etj.
Numerori
Numerore quajme fjalet qe tregojne numer dhe sasi te caktuar qeniesh ose sendesh:
nje, dy, tre, : dy femije tri gra, kater burra, 20 metra
Fjalet qe tregojne radhe si: i pare, i dyte, i dhjete, te cilat kane kategorite gramatikore te mbiemrave, nuk do te trajtohen si numerore po si mbiemra.
Numeroret perdoren per te treguar :
- daten, vitin:
Me sa jemi sot ? - Me 28 Nentor.
- nje periudhe te caktuar kohe:-
Kur ke qene ne Amerike ? Nga 1990 deri me 1997 .
- permasa ose perqindje : 0,5 m, 50 perqind etj.
- notat ne shkolle :
Cfare more sot ? - Dhjete.
-ne domino: kater-treshi, pese-gjashta.
Kur perdoret me nyjen e perparme "te" numerori ka nje kuptim permbledhes:
Erdhen te dhjetat.
Numerori per te mos perseritur edhe nje here emrin e dhene ne fjali ose per te mos e zene ne goje fare, perdoret i emerzuar:
C'te benin ata tre kunder dhjeteve ?
Numertori perdoret i emerzuar edhe ne veprime atematike:
Pesa te dhjeta hyn dy here.
Rrenja katrore e nentes eshte treshi.
Perdoret ne emertimin e viteve:
A anetar shoqate i nentedhjetekatershit.
Numrat nje, dy, tre, emerzohen me ane te prapashteses -sh : njesh-i, dysh-i, tresh-i.
Numeroret jane :
- fjale te parme: zero, nje, dy, tre, kater etj.;
- fjale te perngjitura: njembedhjete, dymbedhjete, trembedhjete etj.;
- fjale te perbera: tridhjete, pesedhjete, gjashtedhjete;
- lokucione: tridhjete e nje, pesedhjete e kater etj.
Numeroret ne pergjithesi nuk e kane kategorine gramatikore te gjinise: kater djem, kater vajza.
Ben perjashtim numerori tre i cili e ka kategorine e gjinise: tre djem, tri vajza, por edhe njezet e tre djem dhe njezet e tri vajza.
Numerori e ka kategorine e gjinise edhe kur ka kuptim permbledhes:
Sa djem erdhen ? Te dy(te tre).
Sa vajza erdhen ? Te dyja(te trija).
Ky dallim ruhet edhe kur numerori tre/tri perdoret pa emrin perkates:
Sa djem ishin ? Tre.
Po vajza sa ishin ? Tri.
Numeroret kur tregohen si tregues te emrave, marrin kategorine gramatikore te rases:
RASA Numerori Mashkullore Femerore
Emerore dy te dy te dyja
Gjinore i,e, dyve i,e,te dyve i,e, te dyjave
Dhanore dyve te dyve te dyjave
Kallzore dy te dy te dyja
Rrjedhore dyve te dyve te dyjave
Ndajfolja
Ndajfolje quhen fjalet e pandryshueshme qe plotesojne para se gjithash foljen, duke treguar menyre, vend, kohe, shak, qellim, sasi:
Blendi shkruan bukur, qarte dhe sakte.
Ndajfoljet mund te plotesojne edhe nje mbiemer ose ndajfolje tjeter:
Detyra ishte teper e veshtire.
Ata u ngriten shume heret ate dite.
Por nga kuptimi ndajfoljet jane gjashte llojesh:
menyre, vendi, kohe, shkaku, qellimi, sasie.
NDAJFOLJET E MENYRES
Ndajfoljet e menyres luajne rolin e grupeve parafjalore rrethanor menyre:
Vjollca e Dritani silleshin natyrshem (=ne menyre te natyrshme) me te gjithe.
Ndajfoljet kryesore te menyres jane:
- mire, keq, bukur, paster, qarte, shkurt, thjesht, qe tregojne cilesine e veprimit. Te tilla jane edhe ndajfoljet gezueshem, natyrshem, furishem, etj.;
Vjollca flet bukur frengjisht.
- menjehere, pak nga pak, vazhdimisht, shpesh, papritur, etj. Qe tregojne ecurine e veprimit:
Dritani u ngrit papritur.
- ceket, gjere, gjte, thelle, ulet qe tregojne permasa:
Toka duhet punuar thelle.
- bujarisht, trimerisht, artistikisht, besnikerisht, teorikisht, qe kane kuptimin e togut ne menyre + mbiemer: bujarisht (ne menyre bujare), po edhe shqip, frengjisht, anglisht:
Ne Shqiperi me priten dhe me percollen bujarisht (ne menyre bujare).
NDAJFOLJET E VENDIT
Ndajfoljet e vendit luajne rolin e grupeve parafjalore plotes vendi.
Ndajfoljet kryesore te vendit jane:
- afer, larg, prane, rreth, djathtas, majtas, aty, atje, diku, gjekund, gjithkund, anembane, gjithandej, kudo, ngado, asgjekund, kurrkund, etj, qe tregojne vendin ku kryhet veprimi:
Makina u kthye djathtas (ne anen e djathte).
- ku, nga:
Ku po shkon ?
Nga je edhe pse ke ardhur ?
Ne te vertete ku dhe nga jane ndajfolje pyetese, po merren edhe si ndajfolje vendi:
NDAJFOLJET E KOHES
Ndajfoljet e kohes luajne rolin e grupeve parafjalore rrethanor kohe.
Ndajfoljet kryesore te kohes jane :
- dje, pardje, neser, pasneser, paradite, pasdite, sot, sonte, tani, vjet, qe tregojne kohen e sakte te kryerjes se veprimit:
Erdha sot (=diten e sotme) nga Tirana dhe do te nisem neser (diten e neserme).
- njehere, nje here e nje kohe, gjithmone, kurdo, se shpejti, se lashti, qe tregojne nje kohe te papercaktuar:
Se shpejti do te organizohet ne Tirane nje konference per gjuhen shqipe.
NDAJFOLJET E SHKAKUT
Ndajfoljet e shkakut luajne rolin e nje grupi parafjalor rrethanor shkaku.
Ndajfoljet e shkakut jane: perse, pse te cilat perdoren per te pyetur per shkakun e kryerjes se nje veprimi:
Pse (per ēfare arsyeje) nuk punon edhe ti si te tjeret?
Perse (per ēfare qellimi) me kerkon?
Ketu mund te fshihen edhe fjalet prandaj, andaj, (=per kete shkak, per kete arsye, per kete qellim) te cilat funksionojne edhe si lidheza.
NDAJFOLJET E SASISE
Ndajfoljet e sasise luajne rolin e grupeve emerore rrethanor sasie.
Ndajfoljet kryesore te sasise jane:
- shume, pak, teper, fort, se tepermi, per se tepermi, njehere, dyhere, etj, qe tregojne ne ē`mase realizohet veprimi:
E njoh mire Butrintin, se e kam vizituar tri here.
Gjeta nje liber shume te vjeter, te ruajtur shume mire.
- fort, teper, se tepermi, njefish, dyfish, trefish, aq, kaq, mjaft, pak, etj. qe shprehin intensitetin ose shkallen e nje veprimi a te nje cilesie.
Degjome, mua plakun, se di me teper se ti.
SHKALLET E NDAJFOLJEVE
Ndajfoljet perdoren ne shkallen pohore, krahasore dhe siperore, kryesisht ndajfoljet e menyres: mire, bukur, qarte, si edhe disa ndajfolje vendi e kohe: lart, poshte, afer, larg, vone, heret, etj.
Shkalla krahasore dhe shkalla siperore e ndajfoljeve formohen me po ato fjale me te cilat formohen shkalla krahasore e shkalla siperore e mbiemrave.
- Shkalla pohore
Miri ecen shpejt
- Shkalla Krahasore
e barazise : Mirri ecen aq shpejt sa Genti.
e siperise : Miri ecen me shpejt se Genti.
e ultesise : Miri ecen jo aq shpejt sa Genti.
- Shkalla siperore
Miri ecen shume shpejt.
Parafjala
Parafjale jane fjalet e pandryshueshme qe qendrojne perpara emrave, peremrave, numeroreve dhe ndajfoljeve duke vendosur marredhenie vartesie ndermjet fjaleve :
Punoj me lopate.
E njoha nga zeri.
U rreshtuan per tre.
Ka ardhur nje ftese per ty.
Beni eshte i dashur me te gjithe.
E njohin per mire.
Parafjalet, sipas struktures morfologjike, jane te thjeshta, te perngjitura dhe shprehje :
- te thjeshta : me, ne, nga, afer, brenda, larg, para etj.;
- te perngjitura : neper, permbi, perveē, sipas, etj.;
- shprehje : balle per balle, rreth e qark, ne kundershtim me, ne lidhje me etj.
Parafjalet sipas lidhjeve sintaksore klasifikohen ne :
- parafjale te rases emerore: nga, te (tek):
Eshte nga Tirana.
U rrezua nga lodhja.
Nga darka do te dukemi.
Eshte i madh nga trupi.
Shtepite u ndertuan nga vete banoret.
Ne krye doli nje nga ish te burgosurit.
Rrinte te pragu i deres dhe veshtronte avionet qe fluturonin.
- parafjale te rases gjinore : me ane, me anen, ne saje, ne vend, per arsye, per shkak, etj.:
Me ane te nje miku arrita ta kapercej kufirin.
Ekonomia e vendit mbahet ne saje te kontributit qe jep populli.
Ju kemi ne vend te prinderve.
Shtepia mbeti pergjysem per shkak te largimit te vellait.
- parafjale te rases kallezore: ne, me, pa, per, me, mbi, nen, nder, etj.:
Erdhi vone ne shtepi.
U takua me vellain ne Prishtine.
Nuk rrihet pa pune.
Mira u nis dje per Bruksel.
Me 10 qershor kam ditelindjen.
Mos u ul mbi divan.
U shkau dheu nen kembe.
Parisi eshte nje nder qytetet me te bukura.
- parafjale te rases rrjedhore: prej, ndaj, per, etj.
Ishte prej Durresi.
Ndaj tij u moren masa te rrepta.
E kapi per gryke.
Lidheza
Lidhezat jane fjalet e pandryshueshme qe sherbejne per te lidhur fjale, grupe fjalesh ose fjali midis tyre:
Kur vdiq Skenderbeu, Sulltani tha: "Tani Evropa dhe Azia jane te mijat! Mjere Evropa, se i humbi shpata dhe mburoja".
Sipas kuptimit qe kane, lidhezat jane:
- shtuese: e, dhe, edhe, si edhe, as
as
, a, hem
hem
, si
si
, si
ashtu edhe, jo vetem
por(edhe), jo vetem qe
por as, le qe
por(edhe), jo qe
po, jo qe
po(r) edhe, jo veē (qe)
por edhe, jo vetem (qe)
por, jo vetem (qe)
por as, jo vetem (qe)
por edhe, jo vetem (qe)
porse, le qe
por as (qe), le qe
por edhe;
- kundershtore: po, por, kurse, megjithate, megjithkete, mirepo, ndersa, teksa, porse, veē, veēqe, veēse, vetem, vetem se etj.;
- veēuese: a, apo, ose, daē
daē, ja
ja, ndo
ndo, qofte
qofte, ose
ose, o
o;
- permbyllese: andaj, ndaj, pa, prandaj, domethene, etj.
- ftilluese: se, qe, ne, nese;
- vendore: ku, tek, nga, kudo, ngado, tekdo, deri ku, gjer ku, nga ku, qe ku, kudo qe, ngado qe, kurdohere qe, para se, posa qe, qe kur, qe se, qysh se, sapo qe, sa here (qe), sa kohe (qe), perpara se;
- shkakore: se, sepse, si, pasi (mbasi), derisa, gjersa, perderisa, kur, qe, sapo, meqenese, meqe, ngaqe, ngase, duke qene se, nga frika se, nga shkaku qe, per arsye se, per shkak se, posa qe, sapo qe, etj.
- qellimore: qe, me qellim qe, ne menyre qe, me te vetmin qellim qe;
- krahasore: sa, aq sa, se, sesa, se ē`, nga ē`, nga sa.
- menyrore: si, siē, ashtu si(ē), po(r) si, sikurse, sikunderse, etj.;
- kushtore: ne, po, nese, kur, sikur, ne qofte se, ne eshte se, ne rast se, po qe se, me kusht qe etj.;
- rrjedhimore: sa, saqe, qe, aq sa, keshtu qe;
- lejore: megjithese, megjitheqe, ndonese, sado(qe), sido(qe), edhe ne, edhe ne qofte se, edhe po, edhe pse, edhe sepse, edhe sikur.
Lidhezat mund te grupohen ne dy grupe te medha: lidheza qe bashkojne dy gjymtyre ose dy pjese qe kane te njejten vlere ne fjali (lidheza bashkerenditese) dhe lidheza qe bashkojne pjese me vlera te ndryshme, njera kryesore dhe tjetra e varur (lidheza nenrenditese).
Bashkerenditese jane lidhezat shtuese, veēuese, kundershtore, permbyllese.
Nenrenditese jane lidhezat ftilluese, vendore, kohore, shkakore, qellimore, krahasore, menyrore, kushtore, rrjedhimore, lejore.
Pasthirrmat
Pasthirrmat jane tingujt ose fjalet e pandryshueshme qe sherbejne per te treguar ndjenjat e folesit ose perdoren per te terhequr vemendjen e degjueseve:
- O, sa mire qe erdhet! Ishim bere merak per ju.
Ato jane karakteristike per gjuhen e filur dhe kuptimi i tyre shpesh qartesohet nga intonacioni.
Pasthirrmat grupohen ne pasthirrma emocionale, qe shprehin ndjenja, dhe ne pasthirrma urdherore, qe shprehin deshiren ose vullnetin e folesit.
Pasthirrma emicionale qe shprehin:
- ndjenja te gezuara: o, oh, oho, hoho, ohoho, te lumte, urra, ah, sa mire;
- frike, tmerr: e zeza, ububu, bobo, korba, kuku, obobo, qyqja;
- habi: au, eu, oj, ou, pa, u, ua, uh;
- mosbesim, mosperfillje, perbuzje: aha, bah, ehe, ahu, i, ohu, ptu, y etj.;
- pakenaqesi, keqardhje, merzi, dhembje: a, ah, e, eh, of, oi, uf, etj.;
- nxitje (thirrje, urdher, lutje): ej (hej), o, ore (or, mor, more), moj (ori, mori), pest, o burra, forca, hop, he, na, sus, shet, te keqen etj.;
- pershendetje, mirnjohje, mallkime, sharje, ngushellime etj: faleminderit, lamtumire, miremengjes, miredita, mirembrema, mirupafshim, mire se erdhe, mire se vjen, mire mbeē, diten e mire, naten e mire, tungjatjeta, udha e mbare etj.
Pasthirrmat vendosen zakonisht ne fillim te fjalise, por shpesh perdoren edhe ne mes edhe ne fund te saj. Pas tyre vihet presje. Kur shqiptohet me fuqi te veēante pas tyre vihet pikeēuditje:
Oh, ē'na gezove.
Ua! Paske ardhur!
A! - thirri e habitur.
ONOMATOPETE
Jane fjale qe sherbejne per te riprodhuar tingujt, zerat, zhurmat, britmat. Ne dallim nga pasthirrmat ato nuk sherbejne per te shprehur ndjenja:
Ha, ha, ha qeshte Linda.
Mjau, mjau bente macja.
Ato mund te perfshihen edhe tek pasthirrmat, po gjithsesi dallohen prej tyre.
Pjesezat
Pjesezat jane fjale qe plotesojne kuptimin e nje fjalie.
Pjesezat, sipas kuptimit, mund te grupohen si vijon:
- deftuese: ja:
Ja kush erdhi
- percaktuese - saktesuese: mu, pikerisht, tamam, porsa, sapo, deri etj.:
Pikerisht ai me ka paditur.
- perforcuese: vetem, veē, bile, sidomos, veēanerisht, madje etj.;
Te gjithe flasin mire frengjisht, sidomos Mira.
- perafruese - veēuese ose kufizuese: vetem, veē, veēanerisht:
Vetem te rinjte punonin.
- perafruese: afersisht, afro, aty-aty, nja, gati, rreth, pothuaj etj:
Ne stadium ishin rreth 10.000 vete.
- pohuese: po, posi, po qe po, po se po, si urdheron etj:
A do te shkosh ne Prishtine? Posi.
- mohuese: jo, nuk, s', mos, jo qe jo, as qe etj.;
Nuk e kam takuar.
- pyetese: a, e, e:
A erdhi motra nga Vlora?
- dyshuese: ndoshta, mbase, kushedi, sikur, valle, gje etj.:
Perse erdhi valle?
E keni takuar gje Miren?
- zbutese: pa, as, le, para, dot etj.:
Pa shihni kush na ka ardhur.
A nuk e shihni se kush na ka ardhur.
- emocionale shprehese: ē`, de, pa, pra, se, seē, etj.:
Ja pra keshtu ndodhi.
E pse pa, per nje fjale goje u zume.
Pjesezat jane dy llojesh: me vend te ngulitur ose me vend te lire.
Te parat qendrojne gjithmone para apo pas fjales ose grupit emeror a foljor te dhene:
- para: nuk, ja, desh, sapo etj.;
- pas: de, dot etj.
Pjesezat me vend te lire mund te vendosen ne fillim, ne mes dhe ne fund te fjales:
Valle, kush erdhi?
Kush erdhi valle?
Kush te jete, valle, ky qe erdhi?
Shenjat e Pikesimit
Shenjat kryesore te pikesimit jane : pika(.), pikepyetja(?), pikeēuditja(!), tri pikat(
), presja(,), pikepresja(
, dy pikat(: ), thonjezat(" ), viza lidhese(-) .
Pika , pikepyetja , pikeēuditesja , dhe tri pikat perdoren ne fund te fjalise per te shenuar pushimin qe ndan dy fjali ne gjuhen e folur .
Pika shenon intonacionin zbrites qe shoqeron zakonisht fundin e fjalise deftore :
Gazmendi erdhi vone ne shtepi (.)
Pikepyetja shenon gafikisht intonacionin ngjites qe karakterizon pyetjen gjate te folurit :
Nga na vjen o djale (?)
Pikeēuditja shenon grafikisht intonacionin ngjites dhe intensitetin e veēante qe karakterizon shprehjen e nje emocioni ( nje e papritur , kundershtim , zemerim , gezim ) :
Merre lahuten dhe na kendo nje kenge trimash (!)
Tri pikat tregojne qe fjalia permban nje nentext ose qe mbetet e pambaruar :
Komandanti i urdheroi ushtaret te dilnin roje se shejtani bese s'ka (
)
Presja , pikepresja , kllapat perdoren brenda fjalise .
Presja shenon grafikisht nje pushim te shkurter brenda fjalise . Ajo sherben per te vene ne dukje :
- nje fjale a nje grup fjalesh ne rolin e nje gjymtyre te veēuar :
Artani (,) djali me i madh(,) punonte ne tregeti
Nje fjale a nje grup fjalesh ne rolin e nje gjymtyre homogjene :
Skenderbeu misheronte vetite me pozititve te popullit : urtesine (,) menēurine e trimerine .
Fjalet e togjet e fjaleve te ndermjetme :
Agimi (,) per ēudi (,) nuk shkoi larg .
Pjeset e nje fjalie te perbere
Sanēoja (,) pasi rregulloi kafshet (,) shkoi aty ku zienin ca copa mishi mbi zjarr .
Pikepresja shenon grafikisht nje pushim me te gjate se presja . Ajo ndan ne pergjithesi pjese te ndryshme te pavarura te nje fjalie te perbere :
Ata qe me donin , erdhen (
ata qe s'me donin , nuk erdhen .
Dy pikat shenojne nje pushim qe zgjat pothuajse sa pikepresja , por ndryshe prej saj dy pikat kane nje vlere , lajmerojne nje shpjegim , nje varg shembujsh etj .
Ishte paralizuar; nuk levizte dot asgje (: )as duart, as kembet. Disa peme p.sh.(: )
portokallat, limonat , mandarinat i pjekin frutat ne dimer .
Kllapat shenojne nje pushim te shkurter si presja e sherbejne per te dalluar , shquar dhe veēuar nje grup fjalesh qe shprehin nje sqarim ose nje mendim te ndershtene :
Te fusha e kuqe ---( ajo quhej keshtu , se ne mes te saj nje shkemb i kuq )--- Driten e priste Agimi .
Thojezat dhe vizat .
Thonjezat dhe viza sherbejne per te rrethuar fjalet e nje ose me shume bashkebiseduesve ne nje ligjerate te drejte .
(") Zemra e prindit nuk genjehet aq kollaj(") , - tha plaku .
Thojezat sherbejne gjithashtu per te shenuar emertimet e rrugeve , institucioneve, titujt e librave , revistave , gazetave etj .:
Banon ne rrugen (")Naim Frasheri(").
Shkurtimet
Nje numer fjalesh te gjata qe perdoren shpesh, shkruhen te shkurtuara sipas nje menyre te caktuar. Keto fjale quhen shkurtime. Shkurtimet me te perdorshme jane:
emrat e gjate te shteteve, oganizatave, institucioneve, shoqatave etj. : --RSh-- (Republika e Shqiperise), --PD-- (Partia Demokratike), --ATSh-- (Agjensia Telegrafike Shqiptare). Keto shkurtime shkruhen me shkronja te medha, pa vene pike, as ndermjet, as pas tyre;
emrat e personaliteteve te njohura: N.Frasheri, A.Gj.Fishta, F.Konica etj. Ne keto raste pas shkurtimeve vihet pike;
Disa fjale qe perdoren shpesh: d.m.th. (domethene), p.sh. (per shembull), etj. (e te tjere), fq. (faqe), e.r. (era e re), shek. (shekulli), vell. (vellimi) etj. Ne kete rast pas ēdo shkurtimi vihet pike;
Njesite qe tregojne mase: 10 cm, 30 m, 70 km, 2 m, 3 m, 20 gr, 40 kg, 56 kv, etj. Pas shkurtimit ne keto raste nuk vihet pike.
Fjalet qe shkurtohen lexohen te plota. Disa prej tyre mund te lexohen edhe sipas tingujve !!
